Krachtige synthetische drugs, nieuwe drugsmengsels en evoluerende gebruikspatronen vormen een groeiende bedreiging in Europa. Dat zijn een paar van de kwesties die het Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (EMCDDA) vandaag onder de aandacht brengt tijdens de presentatie van het Europees Drugsrapport 2024: trends en ontwikkelingen1.
Drugs blijven gemakkelijk verkrijgbaar in Europa, met een divers aanbod aan producten op de markt. Drugsgebruikers krijgen tegenwoordig te maken met een breder scala aan psychoactieve stoffen, die vaak zeer krachtig of zuiver zijn of in nieuwe vormen, mengsels en combinaties worden aangeboden. Omdat drugsproducten soms misleidend als iets anders worden verkocht, weten consumenten mogelijk niet wat ze gebruiken en lopen ze grotere gezondheidsrisico’s, waaronder het gevaar van een dodelijke vergiftiging.
Het rapport belicht de bestaande bezorgdheid over krachtige synthetische opioïden, die soms onder een valse naam worden verkocht of worden gemengd met geneesmiddelen en andere drugs, alsook over MDMA dat wordt versneden met synthetische cathinonen en cannabisproducten die worden versneden met synthetische cannabinoïden. Eind 2023 had het EMCDDA meer dan 950 nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) onder zijn toezicht geplaatst, waarvan er in dat jaar 26 voor het eerst waren gemeld in Europa.
Een belangrijke boodschap van het rapport van dit jaar is dat “polydrugsgebruik” – het gelijktijdig of opeenvolgend gebruik van twee of meer psychoactieve stoffen – tegenwoordig in Europa veel voorkomt. Of het nu gaat om het combineren van benzodiazepinen met opioïden of cocaïne met alcohol, dit patroon van drugsgebruik kan grotere gezondheidsrisico’s met zich meebrengen en ingrijpen bemoeilijken (bijv. in geval van een overdosis). Deze uitdagingen zijn nog groter wanneer deze drugsmengsels onbewust worden gebruikt.
Aldus het rapport: “Een van de uitdagingen voor het opvolgen van drugs in 2024 is om meer inzicht te krijgen in welke drugs er daadwerkelijk worden gebruikt en in welke combinaties.” De prioriteiten van het nieuwe Drugsagentschap van de Europese Unie (EUDA), dat op 2 juli zijn taak op zich neemt, zullen onder meer bestaan in het verbeteren van de monitoring van patronen van polydrugsgebruik en het vergroten van het inzicht in doeltreffende preventie, behandeling en schadebeperking2. Het agentschap zal ook zijn analytische capaciteit uitbouwen door een EU-netwerk van forensische en toxicologische laboratoria op te richten.
Ylva Johansson, Europees commissaris voor Binnenlandse Zaken, zegt hierover het volgende: “De Europese drugsmarkt evolueert snel en is vluchtig van aard, wat geweld en corruptie aanwakkert. Illegale drugs komen bovendien vooral via onze havens Europa binnen. Daarom hebben we een Europese havenalliantie in het leven geroepen, om onze logistieke knooppunten beter bestand te maken tegen de bedreigingen van georganiseerde criminaliteit. Je hebt een netwerk nodig om de strijd aan te binden tegen een ander netwerk. Ondertussen blijven er nieuwe drugs en gevaren opduiken. Daarom heeft ons drugsagentschap meer bevoegdheden en middelen gekregen. Het agentschap vervult een zeer belangrijke functie door ons te waarschuwen voor de verspreiding en de gevaren van drugs. Het Europees Drugsrapport is een essentieel hulpmiddel voor beleidsmakers. We moeten waakzaam zijn, we moeten voorbereid zijn.”
Het evoluerende opioïdenprobleem in Europa: nitazenen, een nieuwe bedreiging
Heroïne blijft het meest gebruikte illegale opioïde in Europa en is verantwoordelijk voor een groot deel van de gezondheidsproblemen in verband met illegaal drugsgebruik. De Europese opioïdenmarkt wordt echter steeds complexer en omvat een breed scala aan stoffen, waaronder synthetische opioïden. In vergelijking met Noord-Amerika spelen synthetische opioïden op de Europese drugsmarkt over het geheel genomen een relatief kleine rol, maar ze zijn wel prominent aanwezig op de opioïdenmarkt in de Baltische landen. Er is ook groeiende bezorgdheid over het gebruik van synthetische opioïden in een aantal andere EU-lidstaten.
Sinds 2009 zijn er in totaal 81 nieuwe synthetische opioïden op de Europese drugsmarkt verschenen. Deze zijn vaak zeer krachtig en brengen een aanzienlijk risico op vergiftiging en overlijden met zich mee. In 2023 ging het bij zes van de zeven eerste meldingen van nieuwe synthetische opioïden in het EU-systeem voor vroegtijdige waarschuwing om nitazenen. Dit was het hoogste aantal nitazenen ooit dat in één jaar werd gemeld. Sinds 2019 zijn er in totaal 16 gedetecteerd in Europa.
Nitazenen worden soms verkocht als “synthetisch heroïne” en zijn al aangetroffen in vervalste geneesmiddelen op de drugsmarkt. In 2023 werden nitazenen in verband gebracht met een sterke stijging van het aantal sterfgevallen in Estland en Letland, alsook met lokale uitbraken van vergiftigingen in Frankrijk en Ierland. Buiten de EU zijn ze in verband gebracht met drugsoverdoses in Australië, Noord-Amerika en het VK. Momenteel kan het zijn dat nitazenen en soortgelijke stoffen in sommige landen niet worden gedetecteerd in routinematig postmortaal toxicologisch onderzoek, waardoor het aantal daarmee verband houdende sterfgevallen mogelijk wordt onderschat. Nieuwe synthetische opioïden zijn aangetroffen in verschillende mengsels die nieuwe benzodiazepinen of xylazine bevatten, een kalmeringsmiddel voor dieren. Deze combinaties, die respectievelijk bekend staan als “benzo-dope” en “tranq-dope”, zijn in verband gebracht met (soms fatale) gevallen van vergiftiging in Noord-Amerika.
De meeste heroïne die in Europa wordt gebruikt, komt uit Afghanistan, waar de Taliban in april 2022 een verbod op de papaverteelt en de opiumproductie hebben afgekondigd. De meest recente cijfers van het UNODC voor 2023 duiden op een daling van naar schatting 95 % van zowel de teelt als de illegale opiumproductie in het land ten opzichte van 2022. Op dit moment is het moeilijk te voorspellen wat het effect van dit verbod op de Europese heroïnemarkt zal zijn. Er zijn aanwijzingen dat Afghanistan nog steeds aanzienlijke opiumvoorraden heeft, wat kan verklaren waarom er tot op heden geen sterke tekenen zijn geweest die zouden kunnen wijzen op een verstoring van de heroïnestromen naar de EU. Er bestaat echter enige bezorgdheid dat bij een toekomstig heroïnetekort lacunes op de markt zullen worden opgevuld door krachtige synthetische opioïden of synthetische stimulerende middelen. Dit zou aanzienlijke negatieve gevolgen kunnen hebben voor de volksgezondheid en de veiligheid.
In het rapport wordt benadrukt dat Europa zich beter moet voorbereiden op eventuele marktverschuivingen door te zorgen voor adequate preventie en hulpverlening, met inbegrip van toegang tot opioïde-agonisten en schadebeperking, en door voldoende naloxon (een geneesmiddel tegen overdosering) beschikbaar te stellen. Plannen voor respons en snelle communicatie van meerdere agentschappen kunnen ook helpen om zich beter te wapenen tegen het plotseling opduiken van zeer krachtige stoffen op de illegale drugsmarkt in de EU.
EMCDDA-directeur Alexis Goosdeel meldt: “In het Europese Drugsrapport van dit jaar wordt gewezen op de toenemende uitdagingen van de uitermate complexe en snel evoluerende drugsmarkt, waar bestaande illegale drugs op grote schaal toegankelijk zijn en er voortdurend krachtige nieuwe synthetische stoffen bijkomen. Wij onderstrepen dat wijdverbreid polydrugsgebruik diverse gezondheidsrisico’s met zich meebrengt, met name bij het onbewuste gebruik van drugsmengsels. Ook denken we nu al na over mogelijke toekomstige problemen op drugsgebied en over de behoefte aan een grotere mate van paraatheid om deze problemen het hoofd te bieden. Ik ben dan ook verheugd te kunnen aankondigen dat wij, als het nieuwe Drugsagentschap van de Europese Unie, een sterker mandaat zullen hebben om te anticiperen op toekomstige opkomende dreigingen en trends, in real time te waarschuwen voor nieuwe gezondheids- en veiligheidsrisico’s, de EU en de lidstaten te ondersteunen in hun respons en lessen te trekken uit ervaringen om onze drugsstrategieën en -interventies aan te passen en te verbeteren.”
Zesde jaar van recordvangsten van cocaïne: gevolgen voor de volksgezondheid
Voor het zesde jaar op rij werden recordhoeveelheden cocaïne in beslag genomen door EU-lidstaten; volgens de gegevens ging het in 2022 om 323 ton (303 ton in 2021). In Europa wordt nu meer in beslag genomen dan in de Verenigde Staten, het land dat voorheen werd beschouwd als de grootste cocaïnemarkt ter wereld. België (111 ton), Spanje (58,3 ton) en Nederland (51,5 ton) zijn goed voor 68 % van de totale in beslag genomen hoeveelheid, waaruit blijkt dat drugshandelaren zich met volharding blijven richten op logistieke toeleveringsketens. In 2023 deed Spanje melding van de grootste afzonderlijke inbeslagname van cocaïne ooit (namelijk 9,5 ton). De drugs waren verborgen in bananentransporten uit Ecuador.
De handel in grote hoeveelheden cocaïne in zeecontainers die door de Europese zeehavens passeren blijft een belangrijke verklaring van de hoge beschikbaarheid van deze drug in de regio. Uit recente gegevens van de haven van Antwerpen blijkt dat de hoeveelheid cocaïne die daar in 2023 in beslag werd genomen, is opgelopen tot 116 ton (van 110 ton in 2022). Onder de druk van de intensievere rechtshandhavingsmethoden richten misdaadorganisaties zich nu ook op kleinere havens in lidstaten en grenslanden van de EU, die kwetsbaarder kunnen zijn voor drugssmokkel. Dat is terug te zien in het feit dat in sommige Noord-Europese landen, waaronder Zweden en Noorwegen, in 2023 recordvangsten van cocaïne in zeehavens zijn gemeld.
In het kader van het EU-stappenplan voor de bestrijding van drugshandel en georganiseerde criminaliteit heeft de nieuwe Europese havenalliantie (2024), een publiek-privaat partnerschap, tot doel de weerbaarheid van havens te vergroten en de strijd tegen drugssmokkel en infiltratie door criminele organisaties op te voeren. De georganiseerde misdaad bevoorraadt ook de Europese consumentenmarkten door illegale cocaïneproducten te verwerken in verschillende EU-landen. Volgens de gemelde gegevens zijn in 2022 39 cocaïnelaboratoria ontmanteld (34 in 2021).
Er zijn aanwijzingen dat de hoge beschikbaarheid van cocaïne in Europa een steeds groter negatief effect heeft op de volksgezondheid. Het is de op één na meest gemelde illegale drug, zowel door personen die voor het eerst naar een verslavingszorginstelling gaan (29 000 in 2022) als door personen die zich aanmelden op afdelingen voor spoedeisende hulp van ziekenhuizen (zoals vermeld in 28 % van de gevallen van acute drugtoxiciteit in Euro-DEN Plus-ziekenhuizen met een poortwachtersfunctie in 2022). Volgens de beschikbare gegevens was cocaïne ook betrokken bij ongeveer een vijfde van de gerapporteerde sterfgevallen door een overdosis in 2022, en werd cocaïne vaak gedetecteerd in combinatie met andere stoffen. Aangezien cocaïnegebruik het risico op cardiovasculaire en andere gezondheidsproblemen kan verhogen, wordt de totale bijdrage van cocaïne aan drugsgerelateerde sterfte in Europa waarschijnlijk niet voldoende onderkend.
Cocaïne is de meest gebruikte illegale stimulerende drug in Europa en werd het afgelopen jaar gebruikt door ongeveer 1,4 % (4 miljoen) van de Europese volwassenen (15-64 jaar). De beschikbare informatie wijst erop dat cocaïne steeds gemakkelijker verkrijgbaar is geworden in Europa, met een bredere geografische en sociale verspreiding. Uit de meest recente rioolwateranalyses bleek dat van de 72 steden met gegevens voor 2022 en 2023, er 49 een toename van cocaïneresiduen vertoonden. Bijzonder zorgwekkend is dat in sommige landen cocaïnegebruik steeds meer voor lijkt te komen in meer kwetsbare of gemarginaliseerde groepen. In een toenemend aantal landen wordt melding gemaakt van het injecteren van cocaïne en het gebruik van crack. Stimulerende middelen als cocaïne kennen een hogere injectiefrequentie en zijn in een aantal Europese steden in de afgelopen tien jaar betrokken geweest bij lokale uitbraken van hiv onder personen die drugs injecteren.
Evoluerende cannabismarkten creëren nieuwe uitdagingen voor drugsbeleid
Door ontwikkelingen op de cannabismarkt staan landen voor nieuwe uitdagingen ten aanzien van de aanpak van de meest gebruikte illegale drug in Europa. Het gemiddelde THC-gehalte van hasj is de afgelopen tien jaar verdubbeld en blijft stijgen (22,8 % in 2022), terwijl dat van wiet over het algemeen stabiel is gebleven. Cannabisproducten worden bovendien steeds diverser, en nemen bijvoorbeeld de vorm aan van extracten met een hoge concentratie en edibles. Er is ook gemeld dat sommige producten die op de illegale markt als cannabis worden verkocht, mogelijk versneden worden met krachtige synthetische cannabinoïden.
In 2023 ontving het EU-systeem voor vroegtijdige waarschuwing meldingen van negen nieuwe cannabinoïden, waarvan er vier half synthetisch waren. De meest gedetecteerde half synthetische cannabinoïde is hexahydrocannabinol (HHC), dat in 2022 als eerste van deze stoffen in Europa werd gerapporteerd. Hoewel de kennis van de effecten van deze stoffen bij de mens beperkt is, zijn er gevallen van vergiftiging gemeld, waaronder bij kinderen die edibles met HHC hadden geconsumeerd. Sinds maart 2024 staat HHC in minstens 18 EU-lidstaten op de lijst van gecontroleerde drugs.
Naar schatting heeft ongeveer 8 % (22,8 miljoen) van de Europese volwassenen (15-64 jaar) het afgelopen jaar cannabis gebruikt, waarbij de prevalentie onder jongvolwassenen (15-34 jaar) opliep tot wel 15 % (15,1 miljoen). In 2022 gingen naar schatting 92 000 cliënten in behandeling in de verslavingszorg voor problemen in verband met cannabisgebruik, wat neerkomt op ongeveer een derde (36 %) van alle personen die een behandeling hebben gestart. Cannabis was ook de stof die in 2022 het vaakst werd gemeld door het Euro-DEN Plus-ziekenhuisnetwerk, en speelde een rol bij 29 % van de gevallen van acute drugstoxiciteit (25 % in 2021).
Cannabisgebruik kan uiteenlopende lichamelijke en psychische gezondheidsproblemen veroorzaken of verergeren, waaronder chronische ademhalingsproblemen, verslaving en psychotische symptomen. Gezien de complexiteit van de markt en de verscheidenheid aan beschikbare producten, is het risico van schade als gevolg van cannabisgebruik lastig te beoordelen. Er is behoefte aan meer onderzoek naar de specifieke problemen van cannabisgebruikers om de meest effectieve behandelopties te vinden. Er worden vaak psychologische therapieën aangeboden aan personen met cannabisgerelateerde problemen met als doel te leren omgaan met de problemen en (online verrichte) e-gezondheidsinterventies zijn in toenemende mate beschikbaar.
Vijf EU-lidstaten (Tsjechië, Duitsland, Luxemburg, Malta en Nederland), plus Zwitserland, hebben hun aanpak van recreatief cannabisgebruik en -aanbod gewijzigd of zijn van plan dit te doen. Deze wijzigingen – waaronder thuisteelt, teeltclubs zonder winstoogmerk en cannabisgebruik in de privésfeer – worden in het rapport uiteengezet, en daarbij wordt benadrukt dat er moet worden geïnvesteerd in monitoring en evaluatie om een volledig beeld te krijgen van de gevolgen daarvan voor de volksgezondheid en de veiligheid3.
De voorzitter van de raad van bestuur van het EMCDDA, Franz Pietsch, zegt hierover: “Dit is het laatste Europese Drugsrapport dat het EMCDDA publiceert, voordat dit volgende maand wordt omgedoopt tot het Drugsagentschap van de Europese Unie. Deze meest recente analyse laat zien hoezeer het drugsprobleem is veranderd sinds het eerste rapport zo’n 30 jaar geleden en waarom het agentschap een breder mandaat heeft gekregen. Het EMCDDA is in de loop van de jaren enorm waardevol geweest voor zijn stakeholders, en dat vind ik zeer prijzenswaardig. Ik ben ervan overtuigd dat het agentschap in zijn nieuwe vorm nog nuttiger zal zijn voor degenen die werkzaam zijn op het gebied van drugs door de oorzaken en gevolgen van drugsgebruik aan te pakken.”
