Substancje syntetyczne o dużej sile działania, nowe mieszaniny narkotyków i zmieniające się wzorce używania stanowią coraz większe zagrożenie w Europie. Takie są między innymi kwestie poruszone dziś przez Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) przy okazji publikacji Europejskiego raportu narkotykowego 2024 – tendencje i zmiany (1).
Dostępność narkotyków w Europie, gdzie rynek oferuje zróżnicowaną gamę produktów, pozostaje wysoka. Osoby używające narkotyków są obecnie narażone na większą różnorodność substancji psychoaktywnych, często charakteryzujących się wysoką aktywnością i czystością, bądź przyjmujących nowe formy, mieszaniny lub kombinacje. Ponieważ produkty są czasami błędnie sprzedawane jako inne substancje, konsumenci mogą być nieświadomi tego, co przyjmują i mogą narażać swoje zdrowie na większe ryzyko, w tym potencjalnie śmiertelne zatrucie.
W raporcie podkreślono obawy związane z: syntetycznymi opioidami o dużej sile działania, czasami błędnie sprzedawanymi lub mieszanymi z lekami i innymi narkotykami, MDMA zafałszowanym syntetycznymi katynonami oraz produktami z konopi indyjskich zafałszowanymi syntetycznymi kannabinoidami. Do końca 2023 r. monitoringiem EMCDDA objętych było ponad 950 nowych substancji psychoaktywnych, z których 26 zgłoszono w Europie po raz pierwszy w tym roku.
Głównym przesłaniem tegorocznego raportu jest to, że „jednoczesne przyjmowanie wielu substancji ” – używanie dwóch lub większej liczby substancji psychoaktywnych równocześnie lub kolejno po sobie – jest obecnie powszechne w Europie. Niezależnie od tego, czy mowa o stosowaniu benzodiazepin z opioidami, czy kokainy z alkoholem, taki sposób używania narkotyków może zwiększać ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych i komplikować przeprowadzanie skutecznych interwencji (np. reagowanie na przedawkowanie). Wyzwania te dodatkowo się komplikują, gdy mieszaniny narkotyków są przyjmowane nieświadomie.
Jak podaje raport: „Jednym z wyzwań nadzoru narkotykowego w 2024 r. jest głębsze zrozumienie tego, jakie narkotyki są faktycznie używane i w jakich kombinacjach”. Priorytety nowej Agencji Unii Europejskiej ds. Narkotyków (EUDA), która rozpocznie działalność 2 lipca, będą obejmować poprawę monitorowania wzorców jednoczesnego przyjmowania wielu substancji oraz zrozumienie tego, co stanowi skuteczne zapobieganie, leczenie i interwencje służące redukcji szkód2. Agencja wzmocni również swoje zdolności analityczne, korzystając z unijnej sieci laboratoriów kryminalistycznych i toksykologicznych.
Europejska komisarz do spraw wewnętrznych Ylva Johansson stwierdza: „Europejski rynek narkotykowy szybko się rozwija i jest nieprzewidywalny, co napędza przemoc i korupcję, a napływ niedozwolonych środków odurzających do Europy dociera w szczególności przez nasze porty. Dlatego utworzyliśmy sojusz portów europejskich, mający na celu wzmocnienie odporności naszych centrów logistycznych na zagrożenia związane z przestępczością zorganizowaną. Do walki z siecią potrzebna jest sieć. Tymczasem nadal pojawiają się nowe narkotyki i zagrożenia. W związku z tym wyposażyliśmy naszą Agencję ds. narkotyków w większe uprawnienia i zasoby. Agencja ds. narkotyków wykonuje bardzo ważną pracę, ostrzegając nas o rozprzestrzenianiu się narkotyków i związanych z nimi niebezpieczeństwach. Europejski raport narkotykowy stanowi ważne źródło wiedzy dla decydentów politycznych. Musimy zachować czujność. Musimy być przygotowani”.
Narastający problem opioidów w Europie. Nitazeny – nowe zagrożenie.
Najczęściej używanym niedozwolonym opioidem w Europie jest nadal heroina, która odpowiada za znaczną część problemów zdrowotnych związanych z używaniem niedozwolonych środków odurzających. Jednak europejski rynek opioidów staje się coraz bardziej złożony i obejmuje różnorodne substancje, w tym syntetyczne opioidy. W porównaniu z Ameryką Północną syntetyczne opioidy odgrywają stosunkowo niewielką rolę na ogólnym rynku narkotyków w Europie, ale zajmują znaczące miejsce na rynku opioidów w krajach bałtyckich. Rośnie również obawa o ich stosowanie w niektórych innych państwach członkowskich UE.
Od 2009 r. na europejskim rynku narkotykowym pojawiło się łącznie 81 nowych syntetycznych opioidów. Charakteryzują się one często dużą siłą działania i niosą ze sobą znaczne ryzyko zatrucia i śmierci. W 2023 r. sześć z siedmiu nowych syntetycznych opioidów po raz pierwszy zgłoszonych do europejskiego systemu wczesnego ostrzegania stanowiły nitazeny. Była to największa liczba nitazenów zgłoszonych w ciągu jednego roku, a w Europie od 2019 r. wykryto ich łącznie 16.
Nitazeny są czasami sprzedawane jako „syntetyczna heroina” i zostały wykryte w podrobionych lekach na rynku narkotykowym. W 2023 r. nitazeny były związane z gwałtownym wzrostem liczby zgonów w Estonii ina Łotwie oraz ze zlokalizowanymi ogniskami zatruć we Francji i w Irlandii. Poza granicami UE są one powiązane z przedawkowaniami narkotyków w Australii, Ameryce Północnej i Zjednoczonym Królestwie. Obecnie nitazeny i podobne substancje mogą nie być wykrywane w rutynowych pośmiertnych badaniach toksykologicznych w niektórych krajach, więc związana z nimi liczba zgonów może być niedoszacowana. Nowe syntetyczne opioidy znaleziono w różnych mieszaninach zawierających nowe benzodiazepiny lub środki uspokajające dla zwierząt. Połączenia te, znane odpowiednio jako „benzo-dope” i „tranq-dope”, były powiązane z zatruciami, w tym zgonami, w Ameryce Północnej.
Większość heroiny używanej w Europie pochodzi z Afganistanu, gdzie w kwietniu 2022 r. talibowie ogłosili zakaz uprawy maku lekarskiego i produkcji opium. Najnowsze dane UNODC za 2023 r. wskazują na szacowany 95-procentowy spadek zarówno upraw, jak i nielegalnej produkcji opium w tym kraju w porównaniu z 2022 r. Trudno jest obecnie przewidzieć, w jaki sposób zakaz ten będzie miał wpływ na europejski rynek heroiny. Dowody wskazują, że w Afganistanie utrzymywane są znaczne zapasy opium, co może wyjaśniać, dlaczego do tej pory nie było żadnych znaczących sygnałów o zakłóceniach w przepływie heroiny do Unii Europejskiej. Istnieją jednak obawy, że niedobór heroiny w przyszłości może doprowadzić do tego, że jej miejsce na rynku zajmą syntetyczne opioidy lub syntetyczne stymulanty o dużej sile działania. Mogłoby to mieć potencjalnie znaczące negatywne skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa publicznego.
W raporcie podkreślono, że Europa musi zwiększyć swoją gotowość na pojawienie się wszelkich możliwych zmian na rynku, zapewniając odpowiednie zapobieganie i leczenie, w tym dostęp do leków z grupy agonistów receptorów opioidowych i do usług redukcji szkód, a także przygotowując wystarczające zapasy naloksonu, leku znoszącego reakcje wywołane przedawkowaniem. Wprowadzenie multiagencyjnego planu reagowania i szybkiej komunikacji może również pomóc we wzmocnieniu gotowości na nagłe pojawienie się substancji o dużej sile działania na rynku niedozwolonych środków odurzających w Unii Europejskiej.
Dyrektor EMCDDA Alexis Goosdeel stwierdza: W tegorocznym Europejskim raporcie narkotykowym zwracamy uwagę na rosnące wyzwania związane z wysoce złożonym i szybko zmieniającym się rynkiem narkotykowym, na którym nie tylko znane niedozwolone środki odurzające są powszechnie dostępne, ale nadal pojawiają się nowe substancje syntetyczne o dużej sile działania. Podkreślamy, jak powszechne jednoczesne przyjmowanie wielu substancji powoduje szereg zagrożeń dla zdrowia, zwłaszcza gdy mieszaniny narkotykowe są używane nieświadomie. Zastanawiamy się też dziś nad potencjalnymi przyszłymi problemami w dziedzinie narkotyków i koniecznością lepszego przygotowania się na ich pojawienie. Mam przyjemność ogłosić zatem, że jako nowa Agencja Unii Europejskiej ds. Narkotyków będziemy mieć silniejszy mandat do przewidywania pojawiających się w przyszłości nowych zagrożeń i trendów, ostrzegania w czasie rzeczywistym o nowych ryzykach dla zdrowia i bezpieczeństwa, pomagania Unii i państwom członkowskim w reagowaniu, oraz wyciągania wniosków z doświadczeń w celu dostosowania i poprawy naszych strategii i interwencji w dziedzinie narkotyków”.
Szósty rok rekordowych konfiskat kokainy – wpływ na zdrowie publiczne
Szósty rok z rzędu państwa członkowskie UE przechwyciły rekordowe ilości kokainy, wynoszące 323 tony w 2022 r. (303 tony w 2021 r.). Konfiskaty w Europie przewyższają obecnie te dokonywane w Stanach Zjednoczonych – kraju historycznie uważanym za największy rynek kokainy na świecie. Belgia (111 ton), Hiszpania (58,3 tony) i Holandia (51,5 tony) odpowiadają za 68% całkowitych przechwyconych ilości, co jest odzwierciedleniem stałego wykorzystywania logistycznych łańcuchów dostaw przez handlarzy narkotyków. W 2023 r. Hiszpania zgłosiła największe w historii jednorazowe przejęcie kokainy (9,5 tony), ukrytej w dostawach bananów z Ekwadoru.
Przemyt dużych ilości kokainy w kontenerach morskich przez europejskie porty morskie pozostaje istotnym czynnikiem wpływającym na wysoką dostępność tego narkotyku w tym regionie. Najnowsze dane z portu Antwerpii wskazują, że w 2023 r. ilość skonfiskowanej w tym porcie kokainy wzrosła do 116 ton (ze 110 ton w 2022 r.). Wobec coraz większej skuteczności metod organów ścigania, zorganizowane grupy przestępcze biorą na celownik również mniejsze porty, zarówno w krajach UE, jak i tych graniczących z UE, i to one mogą być bardziej narażone na przemyt narkotyków. Przykładem są niektóre kraje Europy Północnej, w tym Szwecja i Norwegia, które w 2023 r. zgłosiły rekordowe konfiskaty kokainy w portach morskich.
W ramach unijnego planu działania na rzecz zwalczania nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i przestępczości zorganizowanej, nowy sojusz portów europejskich (2024 r.), będący partnerstwem publiczno-prywatnym, ma na celu zwiększenie odporności portów i nasilenie walki z przemytem narkotyków i infiltracją przestępczą. Zorganizowane grupy przestępcze zaopatrują również europejskie rynki konsumenckie, zajmując się przetwarzaniem nielegalnych produktów zawierających kokainę w kilku państwach UE. W 2022 r. zlikwidowano 39 laboratoriów produkujących kokainę (34 w 2021 r.).
Istnieją oznaki wskazujące, że wysoka dostępność kokainy w Europie ma coraz bardziej negatywny wpływ na zdrowie publiczne. Jest to drugi najpowszechniejszy niedozwolony środek odurzający zgłaszany zarówno przez osoby rozpoczynające leczenie uzależnienia od narkotyków po raz pierwszy (29 000 w 2022 r.), jak i przez osoby zgłaszające się na szpitalne oddziały ratunkowe (wymieniany w 28% przypadków zgłoszeń do szpitalnych oddziałów ratunkowych Euro-DEN Plus z powodu ostrych działań toksycznych substancji odurzającej w 2022 r.). Dostępne dane wskazują, że ten narkotyk był również obecny w około jednej piątej zgłoszonych zgonów związanych z przedawkowaniem narkotyków w 2022 r., często wykrywanym w połączeniu z innymi substancjami. Ponieważ używanie kokainy może zwiększać ryzyko chorób układu krążenia i innych problemów zdrowotnych, prawdopodobne jest, że jej ogólny udział w śmiertelności z powodu narkotyków w Europie nie jest wystarczająco rozpoznany.
Kokaina jest najczęściej przyjmowaną niedozwoloną substancją pobudzającą w Europie, używaną przez około 1,4% (4 mln) dorosłych Europejczyków (w wieku od 15 do 64 lat) w ciągu ostatniego roku. Informacje wskazują, że kokaina jest coraz bardziej dostępna w Europie, wzrósł też jej zasięg geograficzny i społeczny. Z najnowszych danych z analizy ścieków wynika, że w 72 miastach, w których dostępne są dane za 2022 i 2023 r., w 49 zgłoszono wzrost ilości pozostałości kokainy. Szczególnie niepokojące jest to, że używanie kokainy wydaje się być coraz bardziej powszechne w bardziej narażonych lub zmarginalizowanych grupach w niektórych krajach. W coraz większej liczbie krajów zgłasza się zarówno przyjmowanie kokainy drogą iniekcji, jak i używanie cracku. Stymulanty, takie jak kokaina, wymagają częstszego wykonywania wstrzyknięć i w ostatniej dekadzie w wielu europejskich miastach były powiązane ze zlokalizowanymi ogniskami HIV wśród osób używających środków odurzających drogą iniekcji.
Zmieniające się rynki konopi indyjskich stwarzają nowe wyzwania dla polityki w dziedzinie narkotyków
Rozwój rynku konopi indyjskich stwarza nowe wyzwania dla sposobu, w jaki kraje reagują na najczęściej używany niedozwolony środek odurzający w Europie. Średnia zawartość THC w haszyszu podwoiła się w ciągu ostatnich 10 lat i nadal rośnie (22,8 % w 2022 r.), natomiast w przypadku marihuany jest zasadniczo stabilna. Produkty z konopi indyjskich są obecnie coraz bardziej zróżnicowane, w tym wyciągi i produkty jadalne o dużej sile działania. Istnieją również doniesienia, że niektóre produkty sprzedawane na rynku nielegalnych substancji jako konopie indyjskie mogą być fałszowane silnie działającymi kannabinoidami syntetycznymi.
W 2023 r. do europejskiego systemu wczesnego ostrzegania wpłynęły zgłoszenia dotyczące dziewięciu nowych kannabinoidów, z których cztery były półsyntetyczne. Najczęściej wykrywanym półsyntetycznym kannabinoidem jest heksahydrokannabinol (HHC), który w 2022 r. był pierwszy na liście tych substancji zgłaszanych w Europie. Chociaż wiedza na temat wpływu tych substancji na ludzi jest ograniczona, pojawiły się doniesienia o zatruciach, w tym wśród dzieci, które spożyły produkty jadalne zawierające HHC. Według stanu na marzec 2024 r. HHC został wymieniony jako substancja kontrolowana w co najmniej 18 unijnych państwach członkowskich.
Szacuje się, że około 8% (22,8 mln) dorosłych Europejczyków (w wieku od 15 do 64 lat) używało konopi indyjskich w ciągu ostatniego roku, a wskaźnik używania wzrósł do 15% (15,1 mln) wśród młodych dorosłych (w wieku od 15 do 34 lat). Szacuje się, że w 2022 r. 92 000 pacjentów rozpoczęło specjalistyczne leczenie uzależnienia od narkotyków z powodu problemów związanych z używaniem konopi indyjskich, co stanowi około jedną trzecią (36%) wszystkich osób rozpoczynających leczenie. Konopie indyjskie były również substancją najczęściej zgłaszaną przez sieć szpitali Euro-DEN Plus w 2022 r., mając udział w 29% przypadków ostrych działań toksycznych substancji odurzającej (25% w 2021 r.).
Używanie konopi indyjskich może powodować lub nasilać szereg fizycznych i psychicznych problemów zdrowotnych, w tym przewlekłe objawy ze strony układu oddechowego, uzależnienie i objawy psychotyczne. Biorąc pod uwagę złożoność rynku i różnorodność dostępnych produktów, ocena ryzyka szkód wynikających ze stosowania konopi indyjskich stanowi wyzwanie. Potrzeba szerszych badań nad konkretnymi wyzwaniami, przed którymi stoją osoby używające konopi indyjskich, w celu określenia najbardziej skutecznych opcji leczenia. Terapie psychologiczne są powszechnie oferowane osobom z problemami związanymi z konopiami indyjskimi, a interwencje z zakresu e-zdrowia (online) stają się coraz bardziej dostępne.
Pięć państw członkowskich UE (Czechy, Niemcy, Luksemburg, Malta i Holandia) oraz Szwajcaria zmieniły lub planuje zmienić swoje podejście do używania i podaży konopi indyjskich do celów rekreacyjnych. Zmiany te – obejmujące uprawę domową, niekomercyjne kluby upraw i używanie konopi indyjskich w celach prywatnych – zostały opisane w raporcie, podkreślając potrzebę inwestowania w monitorowanie i ocenę, aby w pełni zrozumieć ich wpływ na zdrowie i bezpieczeństwo publiczne (3).
Przewodniczący zarządu EMCDDA Franz Pietsch mówi: „Jest to ostatni Europejski raport narkotykowy opublikowany przez EMCDDA. W przyszłym miesiącu EMCDDA stanie się Agencją Unii Europejskiej ds. Narkotyków. Ta najnowsza analiza pokazuje, jak bardzo problem narkotyków zmienił się od czasu pierwszego raportu około 30 lat temu i dlaczego Agencji przyznano szerszy mandat. Wyrażam uznanie dla EMCDDA za ogromną wartość, jaką przez lata przyniosła zainteresowanym stronom. Jestem przekonany, że w nowej formie Agencja zapewni jeszcze większą korzyść osobom pracującym w obszarze narkotyków i zajmującym się przyczynami i konsekwencjami używania narkotyków”.
