Najważniejsze wyniki europejskiego programu badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD) z 2024 r.
W niniejszej publikacji podsumowano najważniejsze wyniki 8. rundy europejskiego programu badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD), przeprowadzonego w 2024 r. wśród 113 882 uczniów w wieku 15–16 lat, w 37 państwach europejskich. Ta edycja obejmuje 30 lat monitorowania ryzykownych zachowań nastolatków w całej Europie i wprowadza nowe podejście dotyczące dobrostanu psychicznego i działań profilaktycznych, uznając rosnące znaczenie tych czynników w kształtowaniu wyników zdrowotnych nastolatków.
Raport jest dostępny w 33 językach i został dostosowany do przeglądania online. Bardziej kompleksowy raport, czyli raport ESPAD z 2024 r.: wyniki europejskiego programu badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD) zostanie opublikowany w październiku 2025 r.
Ostatnia aktualizacja: 20 maja 2025 r.
Przegląd wyników
Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD) z 2024 r. obejmuje 30 lat monitorowania ryzykownych zachowań nastolatków w 37 państwach europejskich. Chociaż program nadal dotyczy głównie zachowań i trendów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, w tej edycji wprowadzono nowe podejście dotyczące dobrostanu psychicznego i działań profilaktycznych, uznając rosnące znaczenie tych aspektów w kształtowaniu wyników zdrowotnych nastolatków. W miarę ewolucji zachowań nastolatków długoterminowe monitorowanie w ramach ESPAD nadal pozwala uzyskać kluczowe informacje na potrzeby ukierunkowania działań profilaktycznych, zapewniając skuteczność i adekwatność reakcji.
Chociaż odnotowano długofalowy trend spadkowy używania substancji psychoaktywnych, pojawiające się tendencje budzą nowe obawy. Palenie papierosów znacznie zmniejszyło się w ciągu ostatnich dziesięcioleci, a wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia spadł o połowę w latach 1995–2024. Wczesne rozpoczynanie palenia utrzymuje się jednak w szczególności wśród dziewcząt, w odniesieniu do których wskaźnik codziennego palenia w wieku 13 lat lub młodszym wzrósł w ostatnich latach. Z kolei liczba osób używających e-papierosów gwałtownie wzrosła wśród nastolatków, a jednocześnie wzrosły wskaźniki wczesnego rozpoczynania i codziennego używania, co stwarza obawy związane z równoległym używaniem tradycyjnych i elektronicznych papierosów i odzwierciedla szersze przejście na alternatywne wyroby nikotynowe.
Poziom spożycia alkoholu również spadł z biegiem czasu – zmniejszył się poziom ogólnego spożycia i ciągów picia. Spadek ten jest jednak bardziej widoczny wśród chłopców, podczas gdy wśród dziewcząt tendencja ta jest bardziej stabilna. Pomimo tych zmian alkohol pozostaje powszechnie dostępny, a wczesne inicjacje oraz incydentalne picie nadmierne nadal stanowią poważne problemy w niektórych regionach.
Konopie indyjskie są nadal najczęściej używanym nielegalnym środkiem odurzającym, chociaż wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia spadł do najniższego poziomu od 1995 r. Podczas gdy chłopcy generalnie zgłaszają wyższe rozpowszechnienie używania, różnice ze względu na płeć zmniejszają się, z kilkoma wyjątkami, w których dziewczęta już przewyższają chłopców. Wczesne rozpoczęcie oraz używanie wysokiego ryzyka nadal budzą obawy, chociaż ogólne bieżące używanie (zdefiniowane jako używanie w ciągu ostatnich 30 dni) spadło do 5%, co odzwierciedla długoterminową tendencję spadkową. Postrzegana dostępność jest bardzo zróżnicowana, ale konopie indyjskie pozostają najłatwiej dostępną nielegalną substancją wśród uczniów.
Używanie innych nielegalnych środków odurzających zmniejszyło się wśród uczniów objętych ESPAD, a różnice ze względu na płeć zmalały, chociaż chłopcy nadal generalnie częściej zgłaszają używanie i postrzeganą wysoką dostępność. Jednocześnie wśród dziewcząt zwiększa się używanie wziewnych środków odurzających, jak również używanie środków farmaceutycznych do celów pozamedycznych.
Poza substancjami zmieniają się zagrożenia behawioralne. Gry zyskały na popularności wśród uczniów objętych ESPAD, zwłaszcza wśród dziewcząt, i nie jest to już aktywność głównie męska, co odzwierciedla szersze zmiany w zachowaniach cyfrowych. Pomimo zwiększonego uczestnictwa poziom postrzeganego problemowego grania pozostaje na stabilnym poziomie. Z drugiej strony wzrosły obawy dotyczące problemowego korzystania z mediów społecznościowych, szczególnie wśród chłopców, podczas gdy wskaźniki wśród dziewcząt pozostają wysokie.
Hazard utrzymuje się na stabilnym poziomie, ale udział w grach online gwałtownie wzrósł, a szkodliwe zachowania hazardowe niemal się podwoiły, przy czym wzrost ten był bardziej wyraźny wśród dziewcząt.
Średnio 59% uczniów zgłosiło odpowiedni poziom dobrostanu psychicznego. Wyniki te podkreślają znaczące różnice regionalne, a także dysproporcje między płciami, przy czym dziewczęta stale zgłaszają niższy poziom dobrostanu niż chłopcy. Najniższe wyniki w zakresie dobrostanu odnotowuje się w państwach doświadczających konfliktu i niestabilności.
Działania profilaktyczne są szeroko rozpowszechnione, a większość uczniów uczestniczyła w co najmniej jednej interwencji. Alkohol jest najczęściej poruszanym tematem, natomiast substancjom nielegalnym i zagrożeniom behawioralnym poświęca się mniej uwagi. Programy profilaktyczne oparte na umiejętnościach, w których kładzie się nacisk na podejścia interaktywne, są bardziej powszechne w Europie Zachodniej i Południowej. W kolejnych rundach badania można skupić się na zakresie, w jakim zapewniane interwencje o charakterze profilaktycznym można uznać za oparte na dowodach.
Eksplorator danych
Najważniejsze aspekty
Palenie papierosów
W państwach objętych ESPAD palenie papierosów jest nadal powszechne wśród nastolatków, przy czym prawie jedna trzecia uczniów paliła papierosy co najmniej raz w życiu (średnio 32%). Najwyższe wskaźniki rozpowszechnienia używania obserwuje się na Węgrzech (51%) i Słowacji (46%), a najniższe w Islandii (13%) i na Malcie (16%). Różnice między płciami wskazują na nieco wyższy poziom rozpowszechnienia używania wśród dziewcząt (32% w porównaniu z 31% wśród chłopców). Trend ten jest widoczny w ponad dwóch trzecich państw, przy czym największe różnice występują w Rumunii (47% w porównaniu z 36%) i Bułgarii (46% w porównaniu z 36%). W niektórych państwach trend ten ulega jednak odwróceniu, zwłaszcza w Kosowie (1) (47% wśród chłopców w porównaniu z 36% wśród dziewcząt) oraz Gruzji (35% w porównaniu z 24%).
Średnio 15% uczniów objętych ESPAD zgłasza, że po raz pierwszy paliło papierosy w wieku 13 lat lub młodszym. Najwyższy odsetek odnotowano na Słowacji (24%) i w Kosowie (23%), a najniższy w Islandii (6,4%) i na Malcie (7,1%). W nieco ponad połowie państw wczesne rozpoczynanie palenia jest bardziej powszechne wśród dziewcząt, zwłaszcza w Bułgarii (23% w porównaniu z 17%). Wśród państw, w których chłopcy zwykle częściej rozpoczynają palenie w młodym wieku, Kosowo wykazuje największą różnicę (31% w porównaniu z 16%).
Ponad połowa uczniów objętych ESPAD (55%) uważa, że papierosy są dość łatwe lub bardzo łatwe do zdobycia. Taka opinia jest najbardziej powszechna w Danii (76%), a następnie w Niemczech i Norwegii (70%). Z kolei najniższy odsetek odnotowano w Kosowie (32%) i Mołdawii (23%). Ogólnie rzecz biorąc, chłopcy zwykle częściej niż dziewczęta postrzegają papierosy jako łatwo dostępne (61% w porównaniu z 50%).
Bieżące palenie papierosów, zdefiniowane jako palenie w ciągu ostatnich 30 dni, zadeklarowało 18% uczniów. Najwyższe wskaźniki rozpowszechnienia obserwuje się w Chorwacji i na Węgrzech (32%), a najniższe w Islandii (4,2%) i Szwecji (8,2%). Bieżące palenie jest bardziej rozpowszechnione wśród dziewcząt w ponad połowie państw objętych ESPAD, przy czym największe różnice ze względu na płeć odnotowano w Bułgarii (34% w porównaniu z 25%) i Rumunii (30% w porównaniu z 22%). Trend ten ulega jednak odwróceniu w Kosowie (33% w porównaniu z 23%) i w Gruzji (18% w porównaniu z 9,5%), gdzie wśród chłopców odnotowuje się wyższe wskaźniki bieżącego palenia.
Codzienne palenie papierosów zadeklarowało 7,9% uczniów objętych ESPAD, a odsetek ten był podobny wśród obu płci. Najwyższe wskaźniki odnotowano w Bułgarii i Chorwacji (20%), natomiast najniższe w Islandii (0,8%).
Kolejnym kluczowym wskaźnikiem jest codzienne palenie deklarowane przez uczniów, którzy zaczęli palić w młodym wieku (13 lat lub mniej). Do tej kategorii należy średnio 3,6% uczniów, przy czym najwyższy odsetek odnotowano w Bułgarii (8,7%).
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 1995–2024
Pomiędzy pierwszym a ostatnim badaniem ESPAD wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia papierosów stale spadał, zmniejszając się o połowę z 68% do 32%, przy czym najbardziej znaczący spadek nastąpił w latach 2019–2024 (spadek o 10 punktów procentowych). W okresie 30 lat spadek tego wskaźnika był większy wśród chłopców – z 70% do 30%. Państwa, w których odnotowano największe spadki, to Wyspy Owcze, Irlandia, Islandia i Szwecja.
Trend dotyczący używania w ciągu ostatnich 30 dni również wykazuje stały spadek, z 33% do 18%, przy prawie pokrywających się tendencjach wśród chłopców i dziewcząt. Podobny wzorzec zaobserwowano w przypadku codziennego palenia, które spadło z 20% do 8%.
Wreszcie, chociaż odsetek codziennych palaczy w wieku 13 lat lub młodszym również spadł w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci (z 10% w 1995 r. do 3,6% w 2024 r.), porównanie danych z 2019 r. i 2024 r. wskazuje na nieznaczny wzrost (o 0,6%). Ponieważ rozpowszechnienie używania wśród chłopców pozostaje niezmienne w dwóch ostatnich badaniach, wzrost ten dotyczy dziewcząt, których odsetek zwiększył się z 2,5% do 3,6%, co potwierdza ich większe zaangażowanie w prawie wszystkie obserwowane wzorce palenia.
Podwójne używanie
Chociaż palenie papierosów jest najpowszechniejszą formą używania tytoniu, skupienie się wyłącznie na tym zjawisku może zaniżać spożycie nikotyny ze względu na rosnącą liczbę produktów alternatywnych. Biorąc pod uwagę zarówno papierosy, jak i e-papierosy, wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia wzrósł z 32% do 47%, przy czym największy wzrost odnotowano w Czechach i Estonii, podczas gdy wskaźnik bieżącego używania wzrósł z 18% do 28%, przy czym wśród dziewcząt odnotowano znaczny wzrost zarówno w przypadku przynajmniej jednokrotnego użycia, jak i bieżącego używania.
Biorąc pod uwagę równoległe codzienne używanie, wskaźnik rozpowszechnienia wzrasta z 7,9% do 14% (15% wśród dziewcząt w porównaniu z 12% wśród chłopców), z wyższą częstością występowania w Bułgarii i na Węgrzech (25%).
Codzienne używanie, które rozpoczęło się w młodym wieku, również wykazuje znaczny wzrost, biorąc pod uwagę równoległe używanie – z 3,9% do 6%. W tym przypadku największy wzrost odnotowano na Litwie i w Estonii i po raz kolejny jest on wyraźniejszy wśród dziewcząt.
Używanie e-papierosów
Średnio 44% uczniów w państwach objętych ESPAD zgłasza, że używało e-papierosów przynajmniej raz w życiu, przy czym rozpowszechnienie na poziomie krajowym waha się od 22% w Portugalii do 57% na Węgrzech.
W 13 z 37 państw objętych ESPAD co najmniej połowa uczniów próbowała e-papierosów, podczas gdy tylko w sześciu państwach (Portugalia, Malta, Islandia, Macedonia Północna, Czarnogóra i Irlandia) mniej niż jedna trzecia uczniów deklaruje przynajmniej jednokrotne użycie.
Ogólnie rzecz biorąc, dziewczęta (46%) zgłaszają wyższy wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia e-papierosów niż chłopcy (41%), przy czym wyjątki występują w Kosowie, Gruzji, Mołdawii, na Wyspach Owczych, w Macedonii Północnej, Ukrainie i Portugalii. Największe różnice ze względu na płeć występują w Liechtensteinie i na Malcie, gdzie wskaźnik ten wśród dziewcząt przewyższa wskaźnik wśród chłopców o 13 punktów procentowych, oraz w Kosowie, gdzie z kolei chłopcy zgłaszają o 12 punktów procentowych większe rozpowszechnienie niż dziewczęta (51% w porównaniu z 39%).
Średnio 16% uczniów próbowało e-papierosów w wieku 13 lat lub młodszym, przy czym najwyższy odsetek odnotowano w Estonii (33%) i na Litwie (31%), a najniższy w Portugalii (5,4%) i Czarnogórze (7,4%). Wczesne używanie e-papierosów jest bardziej powszechne wśród dziewcząt niż chłopców w większości państw, przy czym największe różnice odnotowano w Estonii (37% w przypadku dziewcząt i 29% w przypadku chłopców), na Łotwie (34% w porównaniu z 27%) i w Irlandii (18% w porównaniu z 12%). Z kolei w Kosowie wskaźnik ten jest o 12 punktów procentowych wyższy wśród chłopców niż wśród dziewcząt (25% w porównaniu z 13%).
Wysoki odsetek uczniów (60%) uważa, że zdobycie e-papierosów jest dość łatwe lub bardzo łatwe, przy czym sytuacja ta znacznie różni się w poszczególnych państwach – od 33% w Kosowie do 82% w Danii. W 20 państwach postrzeganie to jest powyżej średniej, przy czym co najmniej 60% uczniów uważa, że e-papierosy są łatwo dostępne. Chłopcy i dziewczęta zgłaszają średnio podobny poziom postrzeganej dostępności.
Bieżące używanie e-papierosów, zdefiniowane jako używanie w ciągu ostatnich 30 dni, zgłosiło 22% uczniów (19% chłopców i 25% dziewcząt). Najniższe wskaźniki odnotowano w Portugalii i na Wyspach Owczych (w obu przypadkach 6,4%) i na Malcie (10%), natomiast najwyższe wskaźniki bieżącego używania e-papierosów odnotowano w Polsce (36%) i Serbii (34%).
Codzienne używanie e-papierosów różni się w zależności od kraju, od 1,5% na Wyspach Owczych do 20% w Polsce. W 22 krajach liczba przypadków codziennego używania e-papierosów jest znacznie wyższa wśród dziewcząt, podczas gdy tylko w dwóch państwach, a mianowicie w Kosowie (7,7% w porównaniu z 5,8%) i Gruzji (4,2% w porównaniu z 1,2%), odsetek ten jest wyższy wśród chłopców.
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 2019–2024
W ostatniej dekadzie znacznie wzrosły popularność i rozpowszechnienie używania e-papierosów, przy czym większość państw objętych ESPAD zgłosiła wzrost w porównaniu z 2019 r.
Dane z 32 krajów, które zgromadziły informacje na temat używania e-papierosów zarówno w 2019 r., jak i w 2024 r., wskazują, że wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia wzrósł z 41% do 43%, podczas gdy bieżące używanie wzrosło w tym okresie z 14% do 22%. Spośród tych 32 krajów 11 zgłosiło niższy odsetek przynajmniej jednokrotnego użycia, przy czym największy spadek odnotowano w Monako (z 63% do 44%), Ukrainie (z 51% do 37%) i na Litwie (z 65% do 51%). Największy wzrost używania e-papierosów odnotowano w Serbii (z 18% do 51%) i Grecji (z 35% do 52%).
Podobne tendencje zaobserwowano w przypadku bieżącego używania e-papierosów, które spadło szczególnie w Monako i na Litwie, natomiast znaczny wzrost odnotowano w Serbii (29 punktów procentowych) i w Chorwacji (20 punktów procentowych).
Używanie alkoholu
W państwach objętych ESPAD przynajmniej jednokrotne spożycie alkoholu deklarowało 73% nastolatków. Najwyższe wskaźniki w tym względzie obserwuje się na Węgrzech (91%) i w Danii (90%), a najniższe w Kosowie (29%) i Islandii (41%). Różnice ze względu na płeć wskazują na nieco wyższy poziom rozpowszechnienia wśród dziewcząt (74%) niż wśród chłopców (72%). Tendencję tę zaobserwowano w ponad połowie krajów. Najbardziej wyraźne różnice ze względu na płeć występują w Islandii (48% w porównaniu z 34%), na Łotwie (84% w porównaniu z 73%) oraz na Litwie, Malcie i w Monako, gdzie różnica wynosi po 10 punktów procentowych. W niektórych państwach tendencja jest jednak odwrotna, zwłaszcza w Kosowie (37% wśród chłopców i 23% wśród dziewcząt).
Średnio 33% uczniów objętych ESPAD przyznaje, że po raz pierwszy spożywało alkohol w wieku 13 lat lub młodszym, co stanowi miarę przedwczesnego spożywania alkoholu, a 8% deklaruje, że w tym samym wieku doświadczyło upojenia alkoholowego. Najwyższe wskaźniki przedwczesnego spożywania alkoholu odnotowano w Gruzji (64%) i Mołdawii (49%), a najniższe w Islandii (12%), Kosowie i Norwegii (14%). Podobnie, upijanie się w młodym wieku jest najbardziej rozpowszechnione w Gruzji (25%) i Bułgarii (14%), a najmniej powszechne w Kosowie (3%), Francji i Portugalii (3,6%) oraz na Wyspach Owczych (3,9%).
Chłopcy zgłaszają nieco wyższe wskaźniki niż dziewczęta, zarówno w przypadku picia alkoholu (34% w porównaniu z 33%), jak i upijania się (8,2% w porównaniu z 7,8%). Jeśli chodzi jednak o spożycie alkoholu w wieku 13 lat lub młodszym, w niektórych państwach różnica ta się pogłębia, a wyższe wskaźniki odnotowuje się wśród chłopców, np. w Macedonii Północnej (35% w porównaniu z 22%), Czarnogórze (47% w porównaniu z 36%) i Serbii (49% w porównaniu z 37%). Z kolei na Łotwie i Litwie najwyższe wskaźniki odnotowuje się wśród dziewcząt (odpowiednio 46% w porównaniu z 35% i 35% w porównaniu z 26%). Jeśli chodzi o upijanie się w młodym wieku, różnice ze względu na płeć pojawiają się również na poziomie krajowym. Warto zauważyć, że w Gruzji odnotowuje się większe rozpowszechnienie wśród chłopców niż wśród dziewcząt (30% w porównaniu z 20%). Z kolei w Czechach (14% wśród dziewcząt i 7,6% wśród chłopców) i Estonii (14% i 9,3%) sytuacja jest odwrotna.
Trzech na czterech uczniów objętych ESPAD (75%) uważa, że napoje alkoholowe są dość łatwe lub bardzo łatwe do zdobycia. Taka opinia jest najbardziej powszechna w Danii i Niemczech (94%), a następnie w Grecji (92%), podczas gdy najniższy odsetek odnotowano w Kosowie (42%) i Islandii (54%). Ogólnie rzecz biorąc, dziewczęta zwykle postrzegają alkohol jako łatwiejszy do zdobycia niż chłopcy (77% w porównaniu z 73%), szczególnie na Litwie (64% w porównaniu z 51%), Cyprze (78% w porównaniu z 66%) i Łotwie (74% w porównaniu z 62%).
42% uczniów zgłasza bieżące używanie alkoholu, zdefiniowane jako picie w ciągu ostatnich 30 dni. Najwyższe wskaźniki rozpowszechnienia używania odnotowano w Danii (68%) i Niemczech (62%), a najniższe w Islandii (12%) i Kosowie (14%). Poziom bieżącego spożycia alkoholu jest nieco wyższy wśród dziewcząt (43% w porównaniu z 41%), przy czym największe różnice ze względu na płeć występują na Łotwie (35% w porównaniu z 25%), Malcie (42% w porównaniu z 33%) i Ukrainie (45% w porównaniu z 36%). Sytuacja różni się jednak na Cyprze, gdzie chłopcy deklarują wyższe wskaźniki niż dziewczęta (49% w porównaniu z 35%).
13% wszystkich uczniów objętych ESPAD zgłosiło intoksykację alkoholem co najmniej raz w ciągu ostatnich 30 dni. Najwyższe wskaźniki odnotowano w Danii (36%), Austrii (24%) i na Węgrzech (22%), a najniższe w Kosowie (4,9%). Ogólnie rzecz biorąc, odsetki te są równe w przypadku obu płci. Na poziomie krajowym dziewczęta częściej zgłaszają jednak wyższe wskaźniki upijania się niż chłopcy, przy czym największą różnicę zaobserwowano na Cyprze (12% w przypadku dziewcząt i 4,4% w przypadku chłopców).
Kluczową miarą nadmiernego picia jest incydentalne picie nadmierne, zdefiniowane jako spożycie pięciu lub więcej drinków przy jednej okazji w ciągu ostatnich 30 dni. Średnie rozpowszechnienie w państwach objętych ESPAD wynosi 31%, przy czym wyższy odsetek odnotowano w Danii (55%), Niemczech (49%) i Austrii (48%), a najniższy w Islandii (8,9%). W przypadku tego wzorca wskaźniki dotyczące chłopców i dziewcząt są zwykle podobne. Na poziomie krajowym pojawiają się jednak znaczące różnice ze względu na płeć: chłopcy zgłaszają większe rozpowszechnienie w Czarnogórze (27% w porównaniu z 18%) i Liechtensteinie (41% w porównaniu z 35%), podczas gdy wśród dziewcząt wyższe wskaźniki odnotowuje się na Malcie (34% w porównaniu z 25%).
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 1995–2024
W latach 1995–2024 wskaźnik przynajmniej jednokrotnego spożycia alkoholu w państwach objętych ESPAD wykazywał tendencję spadkową, zmniejszając się z 88% do 74%, choć z pewnymi wahaniami. Szczytowy poziom 91% osiągnął on w badaniu w 2003 r., a następnie w kolejnych latach spadał. Chociaż dane te nie są stale dostępne dla wszystkich państw od 1995 r., największy spadek odnotowano w Islandii (z 79% do 41%) i Szwecji (z 89% do 56%). Tendencje dotyczące chłopców i dziewcząt są podobne.
Spożycie alkoholu w ciągu ostatnich 30 dni również spadło między pierwszym a ostatnim badaniem ESPAD, z 55% do 43%. Tendencja ta odzwierciedla spadek zaobserwowany w przynajmniej jednokrotnym spożyciu, przy czym najwyższy poziom tego wskaźnika odnotowano w 2003 r., kiedy wyniósł on 63%. Największe spadki odnotowano w Islandii (z 56% do 12%), Irlandii (z 66% do 35%) i Finlandii (z 57% do 27%).
W odniesieniu do incydentalnego picia nadmiernego, mimo że wskaźnik ten zmniejszył się z 36% do 30% w ciągu 30-letniego okresu obserwacji, w 2007 r. osiągnął najwyższy poziom 42%, po wzroście od 1995 r. Tendencja ta jest widoczna zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt. U chłopców najwyższy poziom został osiągnięty wcześniej (47% w 2003 r.) i utrzymał się w 2007 r., podczas gdy wśród dziewcząt najwyższą wartość 38% odnotowano w 2007 r. Ogólny spadek wśród dziewcząt w latach 1995–2024 wyniósł jednak zaledwie jeden punkt procentowy.
Używanie nielegalnych środków odurzających
Średnio 13% uczniów objętych ESPAD zgłasza, że co najmniej raz w życiu użyło nielegalnego środka odurzającego. Wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia nielegalnych środków odurzających różni się znacznie w poszczególnych państwach objętych ESPAD, przy czym najwyższe wskaźniki odnotowano w Liechtensteinie (25%) i Czechach (24%), a najniższe w Gruzji i Mołdawii (po 3,9%).
Ogólnie rzecz biorąc, zaobserwowano jedynie niewielką różnicę między płciami, przy czym 14% chłopców i 12% dziewcząt zgłosiło przynajmniej jednokrotne użycie. W Ukrainie zaobserwowano stosunkowo dużą 8-punktową różnicę między chłopcami a dziewczętami. Na tym tle wyróżnia się Malta, gdzie wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia wśród dziewcząt przewyższa wskaźnik dotyczący chłopców o 6 punktów procentowych (15% w porównaniu z 9,3%).
Jeśli chodzi o poszczególne substancje, najczęściej używanym narkotykiem są konopie indyjskie (przynajmniej jednokrotne użycie na poziomie 12%), a następnie kokaina (2,3%), ekstazy/MDMA (2,1%), LSD lub inne halucynogeny (1,8%) i amfetamina (1,8%). Średni wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia metamfetaminy, cracku, heroiny i GHB pozostaje niższy i wynosi około 1% w odniesieniu do każdego z tych narkotyków. Wśród chłopców wykazuje się zwykle wyższe wskaźniki przynajmniej jednokrotnego użycia każdej z substancji niż wśród dziewcząt.
Na poziomie krajowym poziom używania amfetaminy waha się od 0,7% w Gruzji i Monako do 4,3% na Węgrzech, natomiast poziom używania metamfetaminy waha się od 0,5% w Monako i Macedonii Północnej do 3,1% w Polsce. Na Cyprze odnotowano najwyższy wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia LSD i innych halucynogenów (6,8%) i kokainy (6,2%) wśród państw objętych ESPAD. Odnotowano również najwyższy wskaźnik użycia ekstazy/MDMA (4,7%), cracku i heroiny (4,1% dla obu tych substancji), jak i GHB (3,4%).
Używanie nielegalnych środków odurzających innych niż konopie indyjskie
Chociaż konopie indyjskie stanowią większy odsetek zgłaszanych przypadków używania nielegalnych środków odurzających, średni wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia nielegalnych środków odurzających innych niż konopie indyjskie jest znacznie niższy i wynosi 5%. Na poziomie krajowym wskaźniki wahają się od 1,7% w Gruzji do 9,9% na Cyprze, a stosunkowo wysoki wskaźnik odnotowano również w Islandii (7,9%) i Czarnogórze (7,6%). Średnio wskaźnik ten jest wyższy wśród chłopców niż wśród dziewcząt (5,4% w porównaniu z 4,5%).
Wskaźnik używania kokainy/cracku w wieku 13 lat lub młodszym wynosi średnio 0,9% w 17 państwach, które zgromadziły te informacje w 2024 r., przy czym najwyższy wskaźnik rozpowszechnienia odnotowano w Ukrainie (4%). Ogólnie rzecz biorąc, chłopcy (1,2%) zwykle częściej zaczynają używać narkotyki wcześniej niż dziewczęta (0,5%), choć średnia różnica nie przekracza jednego punktu procentowego. Podobne wzorce pojawiają się w przypadku amfetaminy/metamfetaminy i ekstazy/MDMA, przy czym najwyższe wskaźniki rozpowszechnienia używania odnotowano w Ukrainie (odpowiednio 3,3% i 3,7%) oraz w Kosowie (1,4% dla obu rodzajów substancji).
Postrzegana dostępność nielegalnych środków odurzających innych niż konopie indyjskie jest stosunkowo niska. Łatwy dostęp do kokainy deklaruje średnio 13% uczniów, do ekstazy/MDMA – 11%, do amfetaminy – 9%, a do cracku i metamfetaminy – prawie 8%.
Istnieją znaczne różnice między państwami w zakresie postrzeganej dostępności substancji. Norwegia zgłasza wyższy odsetek uczniów postrzegających substancje jako łatwo dostępne, przy czym najwyższe wskaźniki odnotowano w przypadku kokainy (28%), ekstazy/MDMA (25%) i amfetaminy (19%). Słowenia zgłosiła największą postrzeganą dostępność cracku (13%) wśród 16 państw, które zgromadziły te informacje. Wysokie wskaźniki postrzeganej dostępności odnotowano również w przypadku amfetaminy (18%) i metamfetaminy (15%) w Czarnogórze. Postrzegana dostępność innych nielegalnych środków odurzających pozostaje natomiast niska w Gruzji, Mołdawii i na Wyspach Owczych i wynosi 1,8–3,6%.
Postrzegana dostępność substancji jest na ogół większa wśród chłopców niż dziewcząt, z wyjątkiem kokainy, która jest łatwiej dostępna dla dziewcząt (13%) niż dla chłopców (12%). W przypadku każdej z substancji średnia różnica ze względu na płeć utrzymuje się poniżej 1,5 punktu procentowego. Niemniej jednak wzorce nierówności ze względu na płeć różnią się w zależności od państwa i substancji. W niektórych państwach, takich jak Liechtenstein i Monako, chłopcy zgłaszają większą postrzeganą dostępność nielegalnych substancji, podczas gdy w innych, w tym na Cyprze, Słowacji, w Bułgarii i na Malcie, to dziewczęta zgłaszają większą postrzeganą dostępność niż chłopcy.
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 1995–2024
Ogólnie rzecz biorąc, w latach 1995–2003 wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia nielegalnych środków odurzających wzrósł. Od 2003 r. średnio wskaźnik ten utrzymywał się na stałym poziomie 19% do 2015 r., następnie spadł do 17% w 2019 r., a następnie do 14% w 2024 r.
Państwa wykazujące stały wzrost na wielu etapach gromadzenia danych ESPAD to Norwegia, gdzie wskaźniki wzrastają od 2011 r., oraz Czarnogóra, gdzie wskaźniki stale wzrastają od 2007 r., kiedy to rozpoczęto zbieranie danych ESPAD.
W latach 1995–2019 dziewczęta i chłopcy wykazywali podobne tendencje, przy czym średni wskaźnik wśród dziewcząt był stale od 5 do 6 punktów procentowych niższy niż wśród chłopców. W latach 2019–2024 różnica ta zmniejszyła się jednak do rekordowo niskiego poziomu 2 punktów procentowych. Patrząc na poszczególne kraje objęte ESPAD, większość z nich wykazuje równoległe lub zbieżne tendencje wśród chłopców i dziewcząt.
Wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia nielegalnych środków odurzających z wyłączeniem konopi indyjskich osiągnął najwyższy poziom w 2007 r., po czym nastąpił niewielki spadek do 2019 r., od kiedy wskaźnik ten pozostał na stabilnym poziomie. Ta ogólna tendencja maskuje jednak różnice dotyczące poszczególnych państw. W szczególności Cypr wyróżnia się znacznym wzrostem od 2003 r., kiedy rozpoczęto tam gromadzenie danych dotyczących ESPAD.
Tendencja w zakresie odsetka uczniów używających nielegalnych środków odurzających innych niż konopie indyjskie jest podobna w przypadku chłopców i dziewcząt, przy czym dziewczęta stale zgłaszają wskaźniki o 1–2 punkty procentowe niższe we wszystkich latach objętych badaniem.
Używanie konopi indyjskich
Konopie indyjskie są nieprzerwanie najczęściej używanym nielegalnym środkiem psychoaktywnym we wszystkich państwach objętych ESPAD. Średnio 12% uczniów twierdzi, że co najmniej raz w życiu używało konopi indyjskich. Najwyższe wskaźniki rozpowszechnienia używania odnotowano w Czechach (24%) i Liechtensteinie (23%), natomiast najniższe w Gruzji (3,3%) i Mołdawii (2,5%). Chociaż ogólne różnice ze względu na płeć zmniejszyły się z upływem czasu, chłopcy średnio nadal zgłaszają częstsze używanie konopi indyjskich niż dziewczęta (13% w porównaniu z 11%). Tendencja ta jest widoczna w większości krajów, zwłaszcza w Ukrainie (15% w porównaniu z 6,7%) i Czarnogórze (13% w porównaniu z 6,8%). Wyjątkiem jest jednak Malta, gdzie używanie konopi indyjskich jest bardziej rozpowszechnione wśród dziewcząt (14%) niż chłopców (8,6%).
Średnio 2,4% uczniów objętych ESPAD zgłasza, że po raz pierwszy użyło konopi indyjskich w wieku 13 lat lub młodszym. Najwyższy odsetek odnotowano w Ukrainie (4,9%) i Czechach (4,1%), natomiast najniższy w Mołdawii (0,7%). Wczesne używanie konopi indyjskich jest ogólnie bardziej powszechne wśród chłopców niż dziewcząt, z wyjątkiem Cypru, Czech, Malty, Słowenii, Austrii, Słowacji, Łotwy, Niemiec i Liechtensteinu.
Konopie indyjskie są postrzegane jako najbardziej dostępna nielegalna substancja, a około co czwarty uczeń objęty ESPAD (26%) uważa, że są one dość łatwe lub bardzo łatwe do zdobycia. Poziom postrzegania dostępności jest najwyższy w Danii, Niemczech i Słowenii (41%) i Norwegii (40%). Z kolei najniższy poziom postrzegania dostępności odnotowano w Mołdawii (5,3%), Ukrainie (7,1%), na Wyspach Owczych (11%), w Kosowie i Gruzji (12%). Podobnie jak w przypadku wzorów używania, chłopcy zwykle częściej niż dziewczęta postrzegają konopie indyjskie jako łatwo dostępne (28% w porównaniu z 24%).
Jeśli chodzi o bieżące używanie, wszystkie państwa objęte ESPAD zgłosiły wskaźniki rozpowszechnienia używania poniżej 10%, przy czym najniższe wartości, poniżej 2%, odnotowano w Mołdawii, Gruzji, Rumunii i na Wyspach Owczych. Tymczasem wskaźnik rozpowszechnienia używania jest wyższy we Włoszech i Słowenii (8,6%) oraz w Liechtensteinie (9,6%). Również w tym przypadku, gdy występują różnice ze względu na płeć, chłopcy zwykle częściej zgłaszają bieżące używanie konopi indyjskich niż dziewczęta.
W ramach ESPAD ocenia się również podwyższone ryzyko związane z używaniem konopi indyjskich za pomocą badania przesiewowego dotyczącego nadużywania konopi indyjskich (CAST) stosowanego wobec uczniów, którzy zgłosili używanie konopi indyjskich w minionym roku. Wskaźnik podwyższonego ryzyka związanego z używaniem konopi wynosi od poniżej 1% w Mołdawii i Gruzji do maksymalnie 5,9% w Czechach i Słowenii. Tylko kilka państw objętych ESPAD zgłosiło znaczące różnice ze względu na płeć w zakresie podwyższonego ryzyka związanego z używaniem konopi indyjskich, a we wszystkich przypadkach chłopcy wykazują wyższe wskaźniki, z wyjątkiem Malty, gdzie wskaźnik rozpowszechnienia używania jest nieco wyższy wśród dziewcząt (4,4% w porównaniu z 2,6%).
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 1995–2024
W ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci używanie konopi indyjskich wśród nastolatków w Europie wykazywało znaczne wahania. Wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia konopi indyjskich osiągnął najwyższy poziom 18% w latach 2003 i 2011, ale od tego czasu wykazuje tendencję spadkową, osiągając poziom 12% w 2024 r., co stanowi najniższy poziom odnotowany od rozpoczęcia przeprowadzania ESPAD w 1995 r.
Bieżące używanie konopi indyjskich pozostawało stosunkowo stabilne w czasie, oscylując między 6,7% a 7,4% w latach 1999–2019. Dane z 2024 r. wskazują jednak na spadek do 5%, co stanowi powrót do poziomu zbliżonego do poziomu odnotowanego w 1995 r. (4,1%).
Pomimo stałego wzrostu postrzeganej dostępności konopi indyjskich do 2019 r., kiedy to 33% uczniów zgłosiło je jako dość łatwe lub bardzo łatwe do zdobycia, liczba ta nagle spadła do 27% w 2024 r., zbliżając się do poziomu odnotowanego w 1995 r. (26%).
Używanie innych substancji
W badaniu zebrano również dane dotyczące innych substancji, w tym nowych substancji psychoaktywnych (NPS), narkotyków syntetycznych, które mają naśladować działanie tradycyjnych substancji kontrolowanych, unikając przy tym ograniczeń prawnych; środków farmaceutycznych, w tym leków uspokajających i nasennych, stosowanych bez recepty lekarza; środków przeciwbólowych, stosowanych w celach odurzających; leków na koncentrację/nadpobudliwość, stosowanych bez recepty lekarza, a także sterydów anabolicznych; wziewnych środków odurzających oraz, po raz pierwszy, tlenku diazotu.
Wśród uczniów objętych ESPAD średni wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia NPS wynosi około 3%, przy czym najwyższe wskaźniki odnotowano w Polsce (6,4%) i Słowenii (6%), a najniższe w Niderlandach, Liechtensteinie, na Wyspach Owczych i w Mołdawii (poniżej 1%).
Średni wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia NPS jest nieco wyższy wśród chłopców niż dziewcząt (2,8% w porównaniu z 2,6%), choć różnice między płciami zależą od państwa. W 13 państwach dziewczęta zgłaszają wyższy wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia NPS w 2024 r. Największe różnice na korzyść dziewcząt zaobserwowano na Cyprze (6,6% w przypadku dziewcząt w porównaniu z 2,9% w przypadku chłopców) i Słowacji (6,4% w porównaniu z 4,3%), podczas gdy w Ukrainie chłopcy zgłaszają wyższy wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia niż dziewczęta (3,6% w porównaniu z 2%).
Jeśli chodzi o konkretne substancje, 3,5% uczniów objętych ESPAD (średnia oparta na danych z 23 na 37 państw) zgłosiło, że przynajmniej raz w życiu używało syntetycznych kannabinoidów, od 0,7% w Gruzji do 16% na Słowacji. Podobnie 1,1% uczniów stwierdziło, że przynajmniej raz w życiu używało syntetyczne katynony (średnia obliczona dla 14 z 37 państw), przy czym najwyższe wartości odnotowano na Węgrzech (3,7%). Poziom przynajmniej jednokrotnego użycia syntetycznych opioidów waha się od 0,6% w Gruzji, Irlandii i Portugalii do 2,2% w Estonii, przy czym średni wskaźnik wynosi 1,1% (na podstawie danych z 15 z 37 państw).
Średnio chłopcy wykazują nieco wyższy wskaźnik rozpowszechnienia niż dziewczęta w przypadku wszystkich trzech klas nowych substancji syntetycznych objętych badaniem. Wyjątki odnotowano jedynie na Cyprze, gdzie dziewczęta (9,1%) częściej deklarowały używanie syntetycznych kannabinoidów niż chłopcy (4,3%), na Malcie (4,7% wśród dziewcząt w porównaniu z 2,4% wśród chłopców), na Łotwie (2,9% w porównaniu z 2,6%) i w Portugalii (2,1% w porównaniu z 1,7%). Ponadto na Węgrzech dziewczęta deklarują wyższy wskaźnik przynajmniej jednokrotnego używania syntetycznych kannabinoidów (7,9% w porównaniu z 5,6% chłopców) oraz syntetycznych katynonów (4,3% w porównaniu z 2,9%).
Wskaźnik przynajmniej jednokrotnego używania wziewnych środków odurzających wynosi średnio 6,4%, z dużymi różnicami między poszczególnymi państwami. Najwyższe wskaźniki odnotowano w Szwecji (17%) i Liechtensteinie (16%), natomiast najniższe w Kosowie (1,3%) i Macedonii Północnej (2,1%). W 2024 r. wskaźnik używania wziewnych środków odurzających był wyższy średnio wśród dziewcząt (6,7% wśród chłopców w porównaniu z 7,9% wśród dziewcząt) i przewyższał wskaźnik wśród chłopców w 25 z 37 państw objętych ESPAD. Po raz pierwszy przeprowadzono badanie dotyczące używania tlenku diazotu wśród uczniów objętych ESPAD w 18 państwach, przy czym średnio 3,1% z nich zadeklarowało przynajmniej jednokrotne używanie tej substancji. Najwyższy wskaźnik rozpowszechnienia odnotowano w Bułgarii (9,4%) i Liechtensteinie (7,2%), przy czym w obu krajach wskaźnik ten był wyższy w przypadku dziewcząt niż chłopców.
Około 2,2% uczniów objętych ESPAD zgłosiło, że po raz pierwszy użyło wziewnych środków odurzających w wieku 13 lat lub młodszym, przy wyraźnych różnicach między poszczególnymi krajami. Wczesne rozpoczęcie używania wziewnych środków odurzających waha się od mniej niż 1% uczniów w Portugalii (0,3%) i we Włoszech (0,4%) do 5% lub więcej w Niemczech (5,9%) i Słowenii (5%).
Wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia środków farmaceutycznych do celów pozamedycznych wynosi średnio 14% w państwach objętych ESPAD, przy czym wskaźnik ten jest wyższy wśród dziewcząt (16%) niż w przypadku chłopców (11%). Najwyższy wskaźnik obserwuje się na Litwie (29% ogółem, 36% wśród dziewcząt).
Spośród różnych kategorii środków farmaceutycznych najczęściej używane są leki uspokajające i nasenne bez recepty (8,5%), a następnie środki przeciwbólowe w celach odurzających, zgłaszane średnio przez 6,9% uczniów. Ogólnie rzecz biorąc, 3,4% uczniów zadeklarowało używanie leków na koncentrację/nadpobudliwość, które zostały uwzględnione w badaniu ESPAD z 2024 r. po raz pierwszy w podpróbie 18 państw. We wszystkich kategoriach używanie środków farmaceutycznych jest generalnie wyższe wśród dziewcząt, z wyjątkiem Bułgarii, gdzie chłopcy zgłaszają wyższy wskaźnik używania wszystkich rodzajów leków; Wysp Owczych i Irlandii w przypadku leków uspokajających i nasennych; Cypru, Bułgarii, Grecji, Włoch, Ukrainy, Gruzji, Norwegii i Hiszpanii w przypadku środków przeciwbólowych; oraz Danii i Kosowa w przypadku leków na koncentrację/nadpobudliwość.
Średnio 19% uczniów postrzega leki uspokajające i nasenne bez recepty jako dość łatwe lub bardzo łatwe do zdobycia, przy czym najwyższą postrzeganą dostępność odnotowano w Polsce (49%), Danii (39%) i Czechach (38%). Najniższą postrzeganą dostępność środków farmaceutycznych odnotowano w Mołdawii (3,4%) i Ukrainie (5,9%). We wszystkich państwach dziewczęta zwykle częściej postrzegają leki uspokajające i nasenne jako łatwo dostępne, z wyjątkiem Monako, Macedonii Północnej, Mołdawii i Łotwy, gdzie chłopcy zgłaszają większą postrzeganą dostępność.
Stosunkowo niewielka liczba uczniów w państwach objętych ESPAD deklaruje używanie steroidów anabolicznych, średnio 1,5%. Najwyższy odsetek odnotowano na Cyprze (4,2%), a następnie w Polsce (3,3%) i Ukrainie (2,8%). Ogólnie rzecz biorąc, chłopcy zwykle częściej niż dziewczęta próbowali sterydów anabolicznych.
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 1995–2024
Wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia wziewnych środków odurzających wśród nastolatków w Europie wykazywał tendencję wzrostową do 2011 r., po czym zaczął spadać. Obecnie wskaźniki rozpowszechnienia używania są podobne do tych obserwowanych w połowie lat 90-tych XX wieku. Zmniejszające się różnice ze względu na płeć obserwowane w latach 2011–2019 pogłębiły się w 2024 r., a większość państw wykazuje obecnie wyższy wskaźnik używania wziewnych środków odurzających wśród dziewcząt. Tendencje te różnią się jednak w poszczególnych państwach objętych ESPAD. Podczas gdy w niektórych państwach, takich jak Bułgaria, Finlandia, Islandia, Włochy i Szwecja, odnotowano znaczny wzrost używania wziewnych środków odurzających od 2011 r., zwłaszcza w latach 2019–2024, inne państwa, w tym Chorwacja, Czechy, Estonia, Łotwa i Portugalia, zgłosiły spadek.
Tendencje w zakresie używania środków farmaceutycznych do celów pozamedycznych są często kształtowane przez zmiany w zestawie uwzględnionych leków. Ogólnie rzecz biorąc, wskaźnik przynajmniej jednokrotnego używania leków uspokajających i nasennych wzrósł w całej Europie zarówno wśród chłopców, jak i dziewcząt, przy czym znaczny wzrost odnotowano w Austrii, Niemczech, Islandii, na Litwie, w Norwegii, Szwecji i Ukrainie. Dziewczęta stale zgłaszały wyższe wskaźniki używania środków farmaceutycznych na przestrzeni czasu.
Hazard na pieniądze
Średnio 23% uczniów objętych ESPAD zgłosiło, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy uprawiało hazard na pieniądze, osobiście lub online, poprzez gry losowe, takie jak automaty do gier, gry w karty lub kości, loterie lub zakłady sportowe lub wyścigi zwierząt.
Najwyższy wskaźnik udziału w grach hazardowych wśród uczniów odnotowano we Włoszech (45%), a następnie w Islandii (41%) i Grecji (36%), natomiast najniższy wskaźnik zaobserwowano w Gruzji (9,5%).
Chłopcy zgłaszają znacznie wyższy udział w grach hazardowych niż dziewczęta, zarówno średnio (29% w porównaniu z 16%), jak i w większości państw. Jedynym wyjątkiem jest Islandia, gdzie wskaźnik udziału w grach hazardowych jest prawie równy: 42% chłopców i 41% dziewcząt uprawiało hazard w ciągu ostatnich 12 miesięcy.
Wśród uczniów objętych ESPAD, którzy zgłosili uprawianie hazardu na pieniądze w ciągu ostatniego roku, zdecydowana większość (85%) wybrała hazard w fizycznych lokalizacjach, takich jak bary i kluby. Odsetek ten waha się od 68% w Szwecji do 98% we Włoszech i 97% na Cyprze. Chociaż wskaźnik udziału w stacjonarnych grach hazardowych jest prawie dwukrotnie wyższy wśród chłopców niż wśród dziewcząt (25% w porównaniu z 14%), odsetek osób uprawiających hazard w miejscach fizycznych jest średnio nieco wyższy wśród dziewcząt (86%) niż chłopców (84%), przy czym w większości państw zaobserwowano jedynie niewielkie różnice między płciami.
Mniej więcej dwóch na trzech (65%) uczniów objętych ESPAD, którzy zgłosili udział w grach hazardowych na pieniądze w ciągu ostatniego roku, robiło to za pośrednictwem platform internetowych, wyłącznie lub w połączeniu z fizycznymi lokalizacjami. Najwyższy odsetek odnotowano w Szwecji (81%), Słowenii (77%), Kosowie (76%), Islandii (75%), Czarnogórze (75%), Bułgarii i Słowacji (74% w każdym z tych państw), natomiast najniższy odsetek odnotowano we Włoszech (28%) i Hiszpanii (44%). Wskaźnik udziału w grach hazardowych online wśród chłopców (20%) jest ponad dwukrotnie wyższy niż wśród dziewcząt (8,7%). Nawet wśród uczniów zgłaszających uprawianie hazardu na pieniądze w ciągu ostatniego roku odsetek osób wybierających kanał online jest wyższy wśród chłopców (70%) niż wśród dziewcząt (54%). W odróżnieniu od stacjonarnych gier hazardowych zaobserwowano znaczne zróżnicowanie pod względem płci w poszczególnych państwach: największe różnice zaobserwowano w Portugalii (80% wśród chłopców w porównaniu z 43% wśród dziewcząt), natomiast w Macedonii Północnej, Kosowie, Mołdawii, Islandii, Hiszpanii, Niemczech i Liechtensteinie różnice pod względem płci nie występują lub są bardzo niewielkie.
W ramach ESPAD ocenia się również obecność możliwych szkodliwych zachowań hazardowych za pomocą instrumentu przesiewowego Lie/Bet, stosowanego wobec uczniów, którzy zadeklarowali udział w grach hazardowych w ciągu ostatniego roku. Odsetek uczniów-graczy wykazujących potencjalnie szkodliwe zachowania hazardowe waha się od mniej niż 5% w Liechtensteinie, Czechach, na Wyspach Owczych i w Monako do maksymalnie 22% w Kosowie. Podczas gdy średnio i w zdecydowanej większości państw odsetek uczniów uprawiających hazard i wykazujących potencjalnie szkodliwe zachowania jest najwyższy wśród chłopców (11% w porównaniu z 4,6% wśród dziewcząt), inna sytuacja ma miejsce w przypadku Malty (7,1% w porównaniu z 3,7%) i Cypru (8,3% w porównaniu z 5%).
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 2015–2024
Chociaż wiele państw europejskich przyjęło w ostatnich latach bardziej rygorystyczne przepisy dotyczące hazardu, kładąc większy nacisk na ochronę małoletnich, hazard wśród europejskich nastolatków utrzymuje się na stabilnym poziomie od czasu, gdy w ramach ESPAD po raz pierwszy zaczęto badać tę kwestię w 2015 r. Z biegiem czasu pojawiły się jednak znaczące zmiany.
W szczególności udział w grach hazardowych wśród chłopców nieznacznie spadł, z 32% w 2015 r. do 30% w 2024 r., a wśród dziewcząt nieznacznie wzrósł, z 14% do 16% w tym samym okresie.
W przypadku gier hazardowych online odnotowano znaczny wzrost, a ich rozpowszechnienie wzrosło z 7,9% w 2019 r. do 14% w 2024 r. Podczas gdy różnice ze względu na płeć w grach hazardowych online się utrzymują, wskaźniki uczestnictwa wzrosły o ponad połowę wśród chłopców (z 13% w 2019 r. do 20% w 2024 r.) i potroiły się wśród dziewcząt (z 2,7% w 2019 r. do 8,7% w 2024 r.).
Odsetek uczniów-graczy wykazujących potencjalnie szkodliwe zachowania hazardowe znacznie wzrósł i niemal się podwoił z 4,7% w 2019 r. do 8,5% w 2024 r. Chociaż odsetek ten pozostaje znacznie wyższy wśród chłopców, wzrost jest bardziej wyraźny wśród dziewcząt.
Dane te uwypuklają zmieniającą się sytuację w zakresie hazardu wśród nastolatków, w szczególności rosnącą rolę gier hazardowych online i zmieniającą się dynamikę płci, co wymaga stałego monitorowania i dostosowanych do potrzeb interwencji.
Gry cyfrowe i media społecznościowe
Ogólnie rzecz biorąc, 80% uczniów objętych ESPAD twierdzi, że grało w gry cyfrowe przynajmniej raz w ciągu ostatniego miesiąca. Około 70% z nich grało w ciągu ostatnich 30 dni w typowym dniu szkolnym, a 77% w dniu pozaszkolnym. W państwach objętych ESPAD wskaźnik rozpowszechnienia gier w minionym miesiącu jest najniższy w Kosowie (59%) i Mołdawii (66%), a najwyższy w Liechtensteinie (95%) i Niemczech (91%). Chłopcy częściej angażują się w gry niż dziewczęta (89% w porównaniu z 71%), co odzwierciedla stałe różnice ze względu na płeć w zaangażowaniu w gry w różnych państwach. Różnica ta jest szczególnie duża w Grecji i Islandii i wynosi od 33 do 35 punktów procentowych, podczas gdy na Cyprze, w Ukrainie i Bułgarii jest ona minimalna lub nie występuje wcale (od 0 do 5 punktów procentowych).
W ciągu ostatnich 30 dni 17% wszystkich uczniów objętych ESPAD zgłasza średnio 4 lub więcej godzin grania w typowym dniu szkolnym i 32% w typowym dniu pozaszkolnym, przy czym w obu przypadkach odsetek chłopców jest dwukrotnie wyższy niż w przypadku dziewcząt.
W ramach ESPAD ocenia się również samodzielnie postrzegane ryzyko związane z korzystaniem z gier i mediów społecznościowych na podstawie trzypunktowej skali opracowanej przez Holsteina i in. w 2014 r. Według autorów wynik 2 lub 3 wskazuje na wysokie ryzyko wystąpienia problemów związanych z graniem i korzystaniem z mediów społecznościowych.
W 2024 r. 22% uczniów objętych ESPAD uzyskało 2–3 punkty w skali postrzeganego ryzyka związanego z grami. Wskaźnik ten jest najniższy w Czechach (12%), Danii (13%), Austrii i Finlandii (14%), a najwyższy na Cyprze (37%), na Litwie i w Niderlandach (w obu przypadkach 31%).
Ogólnie rzecz biorąc, chłopcy (30%) ponad dwukrotnie częściej niż dziewczęta (13%) uzyskują pozytywny wynik w skali postrzeganego ryzyka związanego z grami. Największe różnice ze względu na płeć obserwuje się w Portugalii i Niemczech, gdzie chłopcy przewyższają dziewczęta o 25–26 punktów procentowych. Dla porównania, różnica jest minimalna na Cyprze (minus 1 punkt procentowy), a nawet odwrócona w Niderlandach, gdzie dziewczęta osiągają wyniki o 7 punktów procentowych wyższe niż chłopcy.
Jeśli chodzi o korzystanie z mediów społecznościowych, prawie połowa uczniów (47%) uzyskała 2–3 punkty w skali postrzeganego ryzyka związanego z korzystaniem z mediów społecznościowych. Najwyższy wskaźnik odnotowano w Austrii (58%), Liechtensteinie (57%) i Niemczech (56%), natomiast najniższy w Czechach (29%), na Węgrzech i w Polsce (w obu przypadkach 32%).
Dziewczęta (53%) częściej niż chłopcy (42%) uzyskują pozytywny wynik w skali postrzeganego ryzyka związanego z korzystaniem z mediów społecznościowych. W tym przypadku różnice ze względu na płeć mieszczą się w węższym zakresie, od 3 do 17 punktów procentowych, stale na korzyść dziewcząt. Największe różnice odnotowano na Wyspach Owczych, w Liechtensteinie i na Słowacji (17%).
Śledzenie trendów: jak zmieniła się sytuacja w latach 2015–2024
Najnowsze wyniki ESPAD wskazują na znaczny wzrost wskaźnika rozpowszechnienia gier wśród 16-latków na przestrzeni czasu, który wzrósł z 47% w 2015 r. do 80% w 2024 r. Tendencja ta jest szczególnie wyraźna wśród dziewcząt, wśród których wskaźnik rozpowszechnienia gier wzrósł ponad trzykrotnie, z 22% w 2015 r. do 71% w 2024 r. Chociaż chłopcy stale zgłaszają większe zaangażowanie w gry, wzrost wskaźnika wśród chłopców jest bardziej stopniowy – z 71% w 2015 r. do 89% w 2024 r. Zmniejszające się różnice ze względu na płeć sugerują, że granie, niegdyś głównie męska aktywność, staje się coraz bardziej powszechne wśród dziewcząt.
Częstość występowania postrzeganego ryzyka związanego z graniem utrzymuje się na stosunkowo stabilnym poziomie, przy czym ogólne wskaźniki nieznacznie wzrosły z 20% w 2015 r. do 22% w 2024 r. Wśród chłopców odsetek ten pozostał stabilny na poziomie około 30%, natomiast wśród dziewcząt wzrósł on z 9,5% w 2015 r. do 13% w 2024 r., co odpowiada ich rosnącemu zaangażowaniu w gry.
Postrzegane problemowe korzystanie z mediów społecznościowych wzrosło z 38% w 2015 r. do 47% w 2024 r. Wzrost ten był wyraźniejszy wśród chłopców – z 30% do 41% – natomiast wśród dziewcząt wskaźnik ten pozostał niezmiennie wysoki, wahając się na poziomie około 53–54%.
Dobrostan psychiczny
W następstwie pandemii COVID-19 i w kontekście trwających konfliktów w Europie i na Bliskim Wschodzie w ramach ESPAD położono większy nacisk na dobrostan psychiczny nastolatków. Utrzymujące się skutki izolacji społecznej, przerw w edukacji i niestabilności społeczno-gospodarczej budzą coraz większe obawy co do zdrowia psychicznego młodzieży.
Aby systematycznie oceniać i monitorować tę kwestię, w ramach ESPAD w 2024 r. po raz pierwszy uwzględniono wskaźnik dobrostanu WHO-5, który jest zatwierdzonym wskaźnikiem stanu psychicznego opartym na ostatnich doświadczeniach życiowych. Uznaje się, że wynik powyżej 50 na 100 wskazuje na odpowiedni poziom dobrostanu psychicznego.
Średnio 59% uczniów deklaruje odpowiedni poziom dobrostanu psychicznego. Na szczeblu regionalnym najwyższe wskaźniki dobrostanu występują w Europie Północnej, mianowicie na Wyspach Owczych (77%), Islandii (75%) i Danii (72%). Państwem o najniższym wskaźniku deklarowanego dobrostanu jest Ukraina (43%), gdzie od 2022 r. młodzież była narażona na traumatyczne wydarzenia i ograniczony dostęp do opieki zdrowotnej w zakresie zdrowia psychicznego, a następnie Czechy (46%), Węgry (47%), Cypr i Polska (49%).
Wskaźnik dobrostanu psychicznego jest zazwyczaj wyższy wśród chłopców niż dziewcząt, zarówno średnio (69% w porównaniu z 49%), jak i we wszystkich państwach objętych ESPAD. Największe różnice ze względu na płeć odnotowano we Włoszech (66% wśród chłopców w porównaniu z 35% wśród dziewcząt), w Polsce (64% wśród chłopców w porównaniu z 33% wśród dziewcząt) i w Szwecji (78% wśród chłopców w porównaniu z 48% wśród dziewcząt). Najmniejsze różnice ze względu na płeć występują na Cyprze (52% wśród chłopców w porównaniu z 46% wśród dziewcząt), w Ukrainie (48% wśród chłopców w porównaniu z 39% wśród dziewcząt), na Wyspach Owczych (83% wśród chłopców w porównaniu z 72% wśród dziewcząt) i w Gruzji (75% wśród chłopców w porównaniu z 62% wśród dziewcząt).
Działania profilaktyczne
Około 72% uczniów objętych ESPAD zgłosiło, że uczestniczyło w co najmniej jednej interwencji profilaktycznej w ciągu dwóch lat poprzedzających badanie. Interwencje te obejmują zarówno wydarzenia podnoszące świadomość, koncentrujące się wyłącznie na dostarczaniu informacji, jak i programy oparte na umiejętnościach, które obejmują interaktywne działania mające na celu rozwijanie umiejętności osobistych i społecznych. Jest to pierwsze gromadzenie danych, które obejmuje informacje na temat uczestnictwa w programach profilaktycznych i dostarcza nowych informacji na temat zaangażowania młodzieży w takie inicjatywy. Należy podkreślić, że nie wszystkie interwencje profilaktyczne są oparte na dowodach.
Ponad połowa uczniów (56%) twierdzi, że uczestniczyła w wydarzeniach podnoszących świadomość lub informacyjnych na temat legalnych i nielegalnych substancji lub ryzykownych zachowań. Najwyższy wskaźnik uczestnictwa odnotowano na Słowacji (77%) i na Węgrzech (74%), natomiast najniższy w Kosowie (31%) i w Czarnogórze (38%).
Najczęściej poruszanym tematem jest alkohol, przy czym 49% uczniów zgłosiło udział w powiązanych wydarzeniach informacyjnych. Na poziomie krajowym najwyższy odsetek odnotowano na Słowacji (70%) i w Chorwacji (67%), a najniższy w Kosowie (18%).
Wydarzenia związane ze używaniem tytoniu są drugą najczęściej zgłaszaną inicjatywą, w której uczestniczy 38% studentów. Najwyższe wskaźniki uczestnictwa odnotowano na Słowacji i Węgrzech (59%), a najniższe na Cyprze (22%) i w Gruzji (23%).
Średnio tylko 31% uczniów objętych ESPAD zgłosiło, że uczestniczyło w wydarzeniach podnoszących świadomość lub informacyjnych na temat nielegalnych substancji. Wskaźniki uczestnictwa są najwyższe na Słowacji (60%) i w Islandii (56%), a najniższe w Kosowie (10%), Gruzji i Szwecji (11% w obu przypadkach).
Najrzadziej poruszanymi tematami są zachowania ryzykowne niezwiązane z substancjami psychoaktywnymi, takie jak hazard, gry lub zaburzenia związane z używaniem internetu, w przypadku których udział zgłosiło średnio 28% uczniów objętych ESPAD. Najwyższy wskaźnik uczestnictwa odnotowano w Islandii i Słowenii (48%), a najniższy w Kosowie (9,4%).
Dziewczęta częściej zgłaszają udział w wydarzeniach podnoszących świadomość lub informacyjnych związanych z substancjami psychoaktywnymi. W przypadku wydarzeń związanych z hazardem, grami i zaburzeniami związanymi z używaniem internetu chłopcy (30%) zgłaszają większe zaangażowanie niż dziewczęta (24%).
Jeśli chodzi o interaktywne działania szkoleniowe, które są kluczowym elementem działań profilaktycznych, 55% uczniów objętych ESPAD zgłosiło udział w interwencjach, które koncentrowały się na rozwijaniu umiejętności społecznych, osobistych lub umiejętności korzystania z mediów. Na poziomie krajowym udział ten waha się od 35% na Wyspach Owczych i 36% w Szwecji do 71% na Malcie i w Hiszpanii oraz 72% w Finlandii.
Najczęściej zgłaszany rodzaj szkolenia dotyczy umiejętności społecznych (średnio 41%) i ma na celu poprawę interakcji i komunikacji z innymi osobami (np. wyrażanie uczuć, empatia i radzenie sobie z presją grupy). Najwyższy wskaźnik uczestnictwa odnotowano w Finlandii (64%), a najniższy w Szwecji (25%).
Podobny odsetek uczniów (40%) zgłasza udział w szkoleniach z zakresu umiejętności korzystania z mediów, które dotyczą krytycznej analizy reklam i treści medialnych w celu rozpoznania zamierzonych przekazów i zmniejszenia podatności na manipulację. Działania szkoleniowe były najbardziej rozpowszechnione w Finlandii (60%) i Danii (59%), a najmniej powszechne w Kosowie (20%).
Najmniej rozpowszechniony rodzaj szkolenia dotyczy poprawy umiejętności osobistych, mającego na celu wyposażenie uczniów w strategie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi w zdrowy sposób, a udział w tego rodzaju szkoleniu zgłasza nieco ponad jedna trzecia uczniów objętych ESPAD (36%). Najwyższy poziom uczestnictwa odnotowano na Litwie (56%) i Malcie (55%), a najniższy na Wyspach Owczych (23%) i w Szwecji (24%).
Ogólnie rzecz biorąc, w przypadku tych interwencji różnice ze względu na płeć w zgłaszaniu uczestnictwa są bardziej wyraźne – 60% dziewcząt zgłasza zaangażowanie w porównaniu z 51% chłopców. Wzorzec ten pozostaje spójny w odniesieniu do wszystkich rodzajów szkoleń.
Chociaż wydarzenia podnoszące świadomość lub informacyjne zwykle są bardziej powszechne w Europie Wschodniej, inicjatywy profilaktyczne oparte na umiejętnościach, które uważa się za skuteczniejsze w porównaniu z wydarzeniami podnoszącymi świadomość lub informacyjnymi, są bardziej rozpowszechnione w Europie Zachodniej i Południowej.
Państwa uczestniczące
W edycji badania ESPAD z 2024 r. uczestniczyły następujące państwa:
Austria, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Wyspy Owcze, Finlandia, Francja, Gruzja, Niemcy, Grecja, Węgry, Islandia, Irlandia, Włochy, Kosowo (1), Łotwa, Liechtenstein, Litwa, Malta, Mołdawia, Monako, Czarnogóra, Niderlandy, Macedonia Północna, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania, Szwecja, Ukraina.
Dane źródłowe
Dane wykorzystane do wygenerowania wizualizacji danych na tej stronie można znaleźć poniżej, a także w naszym katalogu danych . Ten zbiór danych jest zgodny z licencją Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0). Uwaga: należy użyć „European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs (ESPAD)” [europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD)].
Informacje o ESPAD
Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD) jest wspólnym działaniem niezależnych zespołów badawczych w ponad 40 państwach europejskich i największym międzynarodowym projektem badawczym dotyczącym używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków na świecie. Ogólnym celem projektu jest powtarzalne gromadzenie porównywalnych danych na temat używania substancji psychoaktywnych wśród uczniów w wieku 15–16 lat w jak największej liczbie państw europejskich. Kluczowym partnerem w projekcie ESPAD jest EUDA.
Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej ESPAD.
O publikacji
Zalecany sposób podania źródła: Grupa ESPAD (2025), Key findings from the 2024 European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs (ESPAD) [Najważniejsze wyniki europejskiego programu badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD) z 2024 r.], Agencja Unii Europejskiej ds. Narkotyków, Lizbona. https://www.euda.europa.eu/publications/data-factsheets/espad-2024-key-findings_en
Identyfikatory
HTML: TD-01-25-003-PL-Q
ISBN: 978-92-9408-057-8
DOI: 10.2810/7434427
(1) Użycie tej nazwy nie wpływa na stanowiska w sprawie statusu Kosowa i jest zgodne z rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1244 (1999) oraz z opinią Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Deklaracji niepodległości Kosowa.