Οι ταχείες αλλαγές στην αγορά ναρκωτικών της Ευρώπης δημιουργούν νέους κινδύνους για την υγεία και την ασφάλεια και θέτουν σε δοκιμασία την ικανότητα αντίδρασης της περιοχής. Η προειδοποίηση αυτή προέρχεται από τον Οργανισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα Ναρκωτικά (EUDA) και διατυπώνεται στην Ευρωπαϊκή έκθεση για τα ναρκωτικά 2025: Τάσεις και εξελίξεις, η οποία δημοσιεύθηκε σήμερα (1). Με βάση στοιχεία από 29 χώρες (ΕΕ-27, Νορβηγία και Τουρκία), η παρούσα ετήσια επισκόπηση αναδεικνύει τις τελευταίες τάσεις και τις αναδυόμενες απειλές.
Η 30ή έκδοση της έκθεσης παρέχει στοιχεία για την τεκμηρίωση της πολιτικής και της πρακτικής στον τομέα των ναρκωτικών. Η έκθεση καταδεικνύει πώς η αγορά ναρκωτικών της Ευρώπης συνεχίζει να εξελίσσεται, καθώς τόσο οι προμηθευτές όσο και οι καταναλωτές προσαρμόζονται στη γεωπολιτική αστάθεια, την παγκοσμιοποίηση και τις τεχνολογικές εξελίξεις. Προειδοποιεί επίσης για τους κινδύνους που ενέχει για τη δημόσια υγεία η διαθεσιμότητα και η χρήση ενός ολοένα και πιο ποικιλόμορφου φάσματος ουσιών, συχνά υψηλής δραστικότητας και καθαρότητας. Η πολλαπλή χρήση ουσιών εξακολουθεί να προκαλεί ανησυχία, περιπλέκοντας την παροχή αποτελεσματικών υπηρεσιών πρόληψης, θεραπείας και μείωσης των επιβλαβών συνεπειών.
Ο EUDA υποστηρίζει την ΕΕ και τα κράτη μέλη στην πρόβλεψη και την αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων που σχετίζονται με τα ναρκωτικά. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω μιας σειράς νέων υπηρεσιών, μεταξύ άλλων με στοχευμένες επείγουσες προειδοποιήσεις, έγκαιρες αξιολογήσεις απειλών, παρακολούθηση πρόδρομων ουσιών και ενδελεχείς εγκληματολογικές και τοξικολογικές αναλύσεις. Μεταξύ των αναδυόμενων απειλών που επισημαίνονται στην έκθεση —και οι οποίες απαιτούν ετοιμότητα από τα κράτη μέλη— περιλαμβάνονται οι συνθετικές καθινόνες, τα συνθετικά οπιοειδή υψηλής δραστικότητας και τα προϊόντα κάνναβης υψηλής δραστικότητας.
Η ευρωπαϊκή αγορά διεγερτικών ουσιών: οι καθινόνες κερδίζουν έδαφος
Η έκθεση επισημαίνει την αυξημένη διαθεσιμότητα συνθετικών καθινονών, η οποία αντικατοπτρίζεται στις «πρωτοφανείς εισαγωγές και κατασχέσεις». Πρόκειται για συνθετικές διεγερτικές ουσίες, χημικώς παρόμοιες με την καθινόνη, το δραστικό συστατικό της ναρκωτικής ουσίας χατ (khat). Συνολικά αναφέρθηκαν τουλάχιστον 37 τόνοι συνθετικών καθινονών το 2023 (27 τόνοι το 2022 και 4,5 τόνοι το 2021). Το μεγαλύτερο μέρος αφορούσε μικρό αριθμό εισαγωγών χύμα από την Ινδία, κυρίως μέσω Ολλανδίας.
Το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης (ΣΕΠ) της ΕΕ για τις νέες ψυχοδραστικές ουσίες (ΝΨΟ) εντόπισε επτά νέες συνθετικές καθινόνες το 2024, ανεβάζοντας τον συνολικό αριθμό των εν λόγω ουσιών που παρακολουθούνται στην Ευρώπη σε 178. Ο EUDA διενήργησε πρόσφατα αξιολογήσεις κινδύνου για τρεις νέες συνθετικές καθινόνες: τη 2-μεθυλομεθ-καθινόνη (2-MMC), τη 4-βρωμομεθ-καθινόνη (4-BMC) και τη Ν-αιθυλονορπεντεδρόνη (NEP). Έως τον Ιανουάριο του 2025, ο Οργανισμός είχε επίσης αξιολογήσει τον κίνδυνο, για πρώτη φορά σε επίπεδο ΕΕ, οκτώ πρόδρομων χημικών ουσιών που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή συνθετικών καθινονών.
Μολονότι η ακούσια χρήση συνθετικών καθινονών σε μείγματα φαρμάκων και δισκία εξακολουθεί να προκαλεί ανησυχία, οι καταναλωτές αγοράζουν επίσης τις ουσίες αυτές σκόπιμα ως διεγερτικό ναρκωτικό της επιλογής τους. Τα στοιχεία που αφορούν όσους υποβάλλονται σε θεραπεία απεξάρτησης αντικατοπτρίζουν επίσης την αυξανόμενη παρουσία συνθετικών καθινονών, καθώς καταγράφεται αύξηση των χρηστών που ξεκινούν θεραπεία απεξάρτησης μεταξύ των χωρών οι οποίες αναφέρουν αυτά τα στοιχεία (από 425 πελάτες το 2018 σε 1 930 το 2023).
Το 2023 εξαρθρώθηκαν 53 εγκαταστάσεις παραγωγής συνθετικών καθινονών, ορισμένες από τις οποίες μεγάλης κλίμακας, στην ΕΕ (29 το 2022), κυρίως στην Πολωνία. Πρόκειται για ένα παράδειγμα της σημαντικής εντατικοποίησης της παραγωγής ναρκωτικών στην Ευρώπη. Το 2023, οι αρχές εξάρθρωσαν εγκαταστάσεις παραγωγής σε όλη την Ευρώπη, μεταξύ των οποίων: 250 για την παραγωγή μεθαμφεταμίνης, 93 για την παραγωγή αμφεταμίνης, 36 για την παραγωγή MDMA και 34 για την παραγωγή κοκαΐνης.
Νέα συνθετικά οπιοειδή: οι νιταζίνες ενέχουν κίνδυνο θανατηφόρων δηλητηριάσεων
Ο EUDA εκτιμά ότι το 2023 υπήρξαν 7 500 θάνατοι που οφείλονται στα ναρκωτικά (έναντι περίπου 7 100 το 2022), κυρίως λόγω χρήσης οπιοειδών σε συνδυασμό με άλλες ουσίες. Η αγορά οπιοειδών στην Ευρώπη συνεχίζει να εξελίσσεται, καθώς διατίθενται πλέον και διάφορες άλλες ουσίες εκτός από την ηρωίνη. Τα νέα συνθετικά οπιοειδή (συνθετικές ουσίες που δρουν στους υποδοχείς οπιοειδών του εγκεφάλου και έχουν σε γενικές γραμμές παρόμοια δράση με την ηρωίνη) διαδραματίζουν σχετικά μικρό ρόλο στο σύνολο της ευρωπαϊκής αγοράς ναρκωτικών. Ωστόσο, κατέχουν εξέχουσα θέση στις χώρες της Βαλτικής. Υπάρχει επίσης αυξανόμενη ανησυχία όσον αφορά τη χρήση τους σε άλλα κράτη μέλη της ΕΕ. Το 2024 ο EUDA απηύθυνε έκκληση για ανάληψη δράσης από τους εταίρους της ΕΕ και τα κράτη μέλη, ζητώντας να ενώσουν τις δυνάμεις τους κατά της αυξανόμενης απειλής που συνιστούν τα νέα συνθετικά οπιοειδή.
Συνολικά, από το 2009 έχουν εμφανιστεί στην ευρωπαϊκή αγορά ναρκωτικών 88 νέα συνθετικά οπιοειδή. Οι ουσίες αυτές είναι συχνά υψηλής δραστικότητας και ενέχουν σημαντικό κίνδυνο δηλητηρίασης και θανάτου. Το 2024, και τα επτά νέα συνθετικά οπιοειδή που κοινοποιήθηκαν επίσημα στο ΣΕΠ ήταν νιταζίνες. Σήμερα παρακολουθούνται 22 νιταζίνες στην Ευρώπη. Σε πρόσφατη πιλοτική αξιολόγηση απειλών από τον EUDA, με έμφαση στα νέα συνθετικά οπιοειδή στις χώρες της Βαλτικής, διαπιστώθηκε ότι οι νιταζίνες ευθύνονταν για σημαντικό ποσοστό θανάτων από υπερβολική δόση στην Εσθονία και τη Λετονία. Το 2024, τουλάχιστον επτά κράτη μέλη της ΕΕ και η Νορβηγία ανέφεραν βλάβες που συνδέονται με νιταζίνες.
Η έκθεση υπογραμμίζει την αυξανόμενη διαθεσιμότητα στην Ευρώπη παραποιημένων φαρμάκων που περιέχουν νιταζίνες, τα οποία συνήθως μιμούνται νόμιμα συνταγογραφούμενα φάρμακα (π.χ. οξυκωδόνη, βενζοδιαζεπίνες). Το φαινόμενο αυτό εγείρει ανησυχίες σχετικά με τις δυνατότητες χρήσης αυτών των προϊόντων από ευρύτερο φάσμα καταναλωτών, συμπεριλαμβανομένων των νέων. Λόγω της υψηλής δραστικότητας των νιταζινών, τα εν λόγω παραποιημένα φάρμακα ενέχουν σημαντικό κίνδυνο σοβαρής δηλητηρίασης και λήψης υπερβολικής δόσης. Ένας από τους βασικούς τρόπους αντιμετώπισης των υπερβολικών δόσεων που σχετίζονται με τα οπιοειδή είναι η χορήγηση ναλοξόνης από επαγγελματίες του τομέα της υγείας ή στο πλαίσιο προγραμμάτων διάθεσης ναλοξόνης για κατ' οίκον χρήση (THN). Ολοένα και περισσότερες χώρες αναφέρουν ότι προσφέρουν προγράμματα THN (15 κράτη μέλη της ΕΕ το 2023, ενώ άλλα τρία κράτη ξεκίνησαν πιλοτικά προγράμματα το 2024).
Ο έλεγχος 10 νιταζινών από την Κίνα ενδέχεται να ανακατευθύνει την αγορά από τις νιταζίνες (π.χ. μετονιταζίνη, πρωτονιταζίνη) προς νέα παράγωγα ή οικογένειες εναλλακτικών οπιοειδών ναρκωτικών. Το 2024 εντοπίστηκαν μέσω του ΣΕΠ ουσίες που ανήκουν στην οικογένεια των «ορφινών» (π.χ. κυκλορφίνη, σπιροχλορφίνη), γεγονός που αναδεικνύει την ανάγκη στενής παρακολούθησης.
Έχουν διατυπωθεί εικασίες ότι τυχόν μελλοντική μείωση της διαθεσιμότητας ηρωίνης στην Ευρώπη, μετά την απαγόρευση της καλλιέργειας οπιούχου παπαρούνας και της παραγωγής οπίου από τους Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, θα μπορούσε να οδηγήσει στην κάλυψη των κενών της αγοράς στην Ευρώπη από συνθετικά οπιοειδή. Είναι επίσης πιθανό να χρησιμοποιηθούν διεγερτικές ουσίες, όπως η κοκαΐνη και οι συνθετικές καθινόνες, ως υποκατάστατα της ηρωίνης. Στην έκθεση αναφέρονται τα εξής: «Ενόψει της αβεβαιότητας, η Ευρώπη πρέπει να βελτιώσει την ετοιμότητά της για την αντιμετώπιση πιθανών προκλήσεων που απορρέουν από μια τέτοια μεταβολή της αγοράς».
Προϊόντα κάνναβης υψηλής δραστικότητας και ευρύτερη διαθεσιμότητα ημισυνθετικών κανναβινοειδών
Οι εξελίξεις στην αγορά κάνναβης εγείρουν νέες προκλήσεις για τον τρόπο με τον οποίο οι χώρες αντιμετωπίζουν το συνηθέστερα χρησιμοποιούμενο παράνομο ναρκωτικό στην Ευρώπη — 24 εκατομμύρια Ευρωπαίοι ενήλικες (15-64 ετών) εκτιμάται ότι έχουν κάνει χρήση κάνναβης τον τελευταίο χρόνο. Η μέση περιεκτικότητα της ρητίνης κάνναβης σε THC έχει διπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία και ανήλθε σε 23 % το 2023, είναι δε υπερδιπλάσια από εκείνη της φυτικής κάνναβης (που παραμένει σταθερή στο 11 %). Η αξιολόγηση των κινδύνων για την υγεία που συνδέονται με την κάνναβη περιπλέκεται σήμερα από το ευρύτερο φάσμα των διαθέσιμων προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων των εκχυλισμάτων και των βρώσιμων προϊόντων υψηλής δραστικότητας.
Ορισμένα προϊόντα που πωλούνται στην παράνομη αγορά ως κάνναβη ενδέχεται να είναι νοθευμένα με νέα συνθετικά κανναβινοειδή υψηλής δραστικότητας, εν αγνοία των χρηστών. Οι ουσίες αυτές μιμούνται την επίδραση της THC, της κύριας ψυχοδραστικής ουσίας της κάνναβης (και δρουν στους ίδιους υποδοχείς του εγκεφάλου). Οι έλεγχοι που επέβαλε η Κίνα στα συνθετικά κανναβινοειδή το 2021 έχουν μειώσει τη διαθεσιμότητά τους στην Ευρώπη. Ωστόσο, σημειώθηκε αύξηση στη διαθεσιμότητα ημισυνθετικών κανναβινοειδών (τα οποία μπορούν να παράγονται από CBD, ένα άλλο συστατικό της κάνναβης), όπως η εξαϋδροκανναβινόλη (HHC), η οποία τέθηκε πρόσφατα υπό διεθνή έλεγχο. Το 2024, τα 18 από τα 20 νέα κανναβινοειδή που εντοπίστηκαν μέσω του ΣΕΠ ήταν ημισυνθετικά. Τον Ιούνιο του 2024, η Ουγγαρία ανέφερε 30 περιστατικά οξέων μη θανατηφόρων δηλητηριάσεων που σχετίζονταν με «ζελεδάκια» τα οποία περιείχαν ισχυρά ημισυνθετικά κανναβινοειδή.
Σε επίπεδο πολιτικής, αρκετά κράτη μέλη της ΕΕ (π.χ. Γερμανία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Κάτω Χώρες) έχουν αλλάξει ή σχεδιάζουν να αλλάξουν την προσέγγισή τους όσον αφορά τη χρήση και την προμήθεια κάνναβης για ψυχαγωγικούς σκοπούς. Οι αλλαγές αυτές περιλαμβάνουν νέους κανονισμούς σχετικά με την καλλιέργεια στο σπίτι, τις μη κερδοσκοπικές λέσχες καλλιέργειας και την ιδιωτική χρήση κάνναβης. Ο EUDA τονίζει την ανάγκη παρακολούθησης και αξιολόγησης αυτών των εξελίξεων ώστε να κατανοηθεί πλήρως ο αντίκτυπός τους στη δημόσια υγεία, την ασφάλεια, την προστασία και την εσωτερική αγορά.
Κοκαΐνη: αυξανόμενες ανησυχίες για την υγεία και υψηλή διαθεσιμότητα
Η κοκαΐνη είναι η συνηθέστερα χρησιμοποιούμενη παράνομη διεγερτική ουσία στην Ευρώπη, χρησιμοποιήθηκε δε από σχεδόν 4,6 εκατομμύρια Ευρωπαίους ενηλίκους (15-64 ετών) το τελευταίο έτος. Υπάρχουν αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με τις αρνητικές επιπτώσεις της στη δημόσια υγεία. Πρόκειται για το δεύτερο συχνότερα αναφερόμενο παράνομο ναρκωτικό από τους χρήστες που ξεκινούν θεραπεία απεξάρτησης για πρώτη φορά (35 000 το 2023 έναντι 31 500 το 2022). Από στοιχεία που υποβλήθηκαν από τα νοσοκομεία παρατήρησης νοσηρότητας του Euro-DEN Plus προκύπτει ότι το 2023 η κοκαΐνη ήταν η ουσία που αναφέρθηκε συχνότερα από όσους προσέρχονται στα τμήματα επειγόντων περιστατικών των νοσοκομείων — αφορά το 25 % (1 695) των περιστατικών οξείας τοξικότητας από τη χρήση ναρκωτικών. Υπάρχουν αναφορές από αυξανόμενο αριθμό χωρών τόσο για την ενέσιμη χρήση κοκαΐνης όσο και τη χρήση κοκαΐνης σε μορφή κρακ. Το 2023, εκτιμάται ότι 9 900 χρήστες ξεκίνησαν θεραπεία απεξάρτησης που σχετίζονταν με τη χρήση κρακ (8 100 το 2022).
Τα στοιχεία σχετικά με τις κατασχέσεις επιβεβαιώνουν ότι η διαθεσιμότητα κοκαΐνης στην Ευρώπη παραμένει υψηλή. Για έβδομη συνεχή χρονιά, πρωτοφανείς ποσότητες κοκαΐνης κατασχέθηκαν από τα κράτη μέλη της ΕΕ, οι οποίες ανήλθαν σε 419 τόνους το 2023 (323 τόνοι το 2022). Το Βέλγιο (123 τόνοι), η Ισπανία (118 τόνοι) και οι Κάτω Χώρες (59 τόνοι) αντιπροσώπευαν σχεδόν τα τρία τέταρτα (72 %) της συνολικής ποσότητας που κατασχέθηκε, γεγονός που καταδεικνύει τον ρόλο τους ως βασικών σημείων εισόδου για τη διακίνηση κοκαΐνης στην Ευρώπη (από τα προκαταρκτικά στοιχεία για το 2024 προκύπτει ότι η κατάσταση αλλάζει). Στόχους ως σημεία εισόδου αποτελούν και άλλες χώρες, για παράδειγμα η Γερμανία (43 τόνοι), η Γαλλία (23 τόνοι) και η Πορτογαλία (22 τόνοι).
Οι μεγάλες κατασχέσεις στους λιμένες της Ευρώπης αναδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο οι διακινητές παράνομων ναρκωτικών εξακολουθούν να εκμεταλλεύονται τις εμπορικές αλυσίδες εφοδιασμού. Το 2024, η Ισπανία ανέφερε τη μεγαλύτερη μέχρι σήμερα κατάσχεση κοκαΐνης σε ένα μόνο φορτίο (13 τόνοι), κρυμμένης σε μπανάνες καταγωγής Ισημερινού. Στο πλαίσιο του χάρτη πορείας της ΕΕ για την καταπολέμηση της διακίνησης ναρκωτικών και του οργανωμένου εγκλήματος, η Ευρωπαϊκή Συμμαχία Λιμένων έχει ως στόχο να ενισχύσει την ανθεκτικότητα των λιμένων για την καταπολέμηση της διακίνησης ναρκωτικών και της διείσδυσης των ομάδων οργανωμένου εγκλήματος.
Ο ανταγωνισμός στην αγορά παράνομων ναρκωτικών αποτελεί τον κινητήριο μοχλό της εγκληματικότητας που σχετίζεται με την κοκαΐνη, μεταξύ άλλων της βίας των συμμοριών και των ανθρωποκτονιών. Το 2024, ο EUDA εξέδωσε την πρόσκληση για δράση με στόχο να σπάσει ο φαύλος κύκλος της βίας που συνδέεται με τα ναρκωτικά, αποτέλεσε δε τη συνέχεια της πρώτης ευρωπαϊκής διάσκεψης για το θέμα αυτό. Η πρόσκληση αυτή επισημαίνει την επείγουσα ανάγκη διατομεακής συνεργασίας για τη διασφάλιση μιας ασφαλέστερης και με υψηλότερο επίπεδο προστασίας Ευρώπης.
Από διάφορες πηγές δεδομένων, όπως η ανάλυση λυμάτων, προκύπτουν ενδείξεις που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η σταθερή αύξηση της διαθεσιμότητας κοκαΐνης στην ΕΕ τα τελευταία χρόνια έχει αντίκτυπο στη χρήση κοκαΐνης. Τα κατάλοιπα κοκαΐνης στα αστικά λύματα αυξήθηκαν σε περισσότερες από τις μισές πόλεις για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία για το 2023 και το 2024. Δεδομένου ότι η εκτιμώμενη χρονική υστέρηση μεταξύ της πρώτης χρήσης κοκαΐνης και της πρώτης αναζήτησης θεραπείας είναι περίπου 13 έτη, η αύξηση της διαθεσιμότητας ενδέχεται να οδηγήσει σε αύξηση της ζήτησης για θεραπεία τα επόμενα έτη. Ως εκ τούτου, καθίσταται αναγκαία η επείγουσα αξιολόγηση της ικανότητας αντίδρασης των κρατών μελών της ΕΕ ενόψει της πιθανής αύξησης της ζήτησης για θεραπεία.
Ενίσχυση της ετοιμότητας της ΕΕ στον τομέα των ναρκωτικών: νέες υπηρεσίες του EUDA
Προκειμένου να υποστηρίξει την ετοιμότητα της Ευρώπης απέναντι στα ολοένα και πιο σύνθετα προβλήματα ναρκωτικών, ο EUDA αναπτύσσει ένα νέο σύνολο ολοκληρωμένων υπηρεσιών (2). Οι υπηρεσίες αυτές επικεντρώνονται σε τέσσερις βασικούς τομείς: την πρόβλεψη των αναδυόμενων προκλήσεων που σχετίζονται με τα ναρκωτικά και των επιπτώσεών τους, την έγκαιρη προειδοποίηση για τους νέους κινδύνους και τις απειλές που συνδέονται με τα ναρκωτικά, την παροχή βοήθειας στην ΕΕ και τα κράτη μέλη της για την ενίσχυση των οικείων μηχανισμών αντίδρασης και τη διευκόλυνση της ανταλλαγής γνώσεων και της μάθησης σε επίπεδο ΕΕ για την ανάπτυξη τεκμηριωμένων πολιτικών και παρεμβάσεων για τα ναρκωτικά.
Με στόχο την ενίσχυση της έγκαιρης προειδοποίησης και της επίγνωσης της κατάστασης, αναπτύσσονται νέες πρωτοβουλίες, όπως το ευρωπαϊκό σύστημα προειδοποίησης για τα ναρκωτικά και το σύστημα αξιολόγησης απειλών για την υγεία και την ασφάλεια. Εν τω μεταξύ, ένα ευρωπαϊκό δίκτυο εγκληματολογικών και τοξικολογικών εργαστηρίων θα αναλύει δείγματα ναρκωτικών, θα εκπαιδεύει εμπειρογνώμονες και θα ανταλλάσσει πληροφορίες σχετικά με τις νέες εξελίξεις, όπως είναι οι απειλές που ενέχουν τα νέα συνθετικά οπιοειδή. Ο Οργανισμός διαδραματίζει επίσης νέο ρόλο στη συλλογή και ανάλυση πληροφοριών σχετικά με τις πρόδρομες ουσίες των ναρκωτικών, την εκτροπή και την παράνομη διακίνησή τους, η οποία του επιτρέπει να ενημερώνει τα κράτη μέλη σχετικά με τον εντοπισμό νέων πρόδρομων ουσιών και να υποστηρίζει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με επιστημονικά δεδομένα. Οι κοινές αυτές προσπάθειες θα αποτελέσουν ένα ισχυρό θεμέλιο για μια πιο ανθεκτική αντιμετώπιση των ναρκωτικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
