Gwałtowne zmiany na europejskim rynku narkotykowym stwarzają nowe zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa oraz stanowią wyzwanie, jeśli chodzi o zdolność regionu do reagowania. Ostrzeżenie to zostało zawarte przez Agencję Unii Europejskiej ds. Narkotyków (EUDA) w jej Europejskim raporcie narkotykowym 2025: Tendencje i osiągnięcia, opublikowanym dzisiaj (1). Ten roczny przegląd, opracowany na podstawie danych z 29 państw (UE-27, Norwegii i Turcji), przedstawia najnowsze trendy i pojawiające się zagrożenia.
Jest to już trzydziesta edycja raportu, który dostarcza danych, aby wesprzeć kształtowanie polityki i praktyk w dziedzinie narkotyków. Raport pokazuje, w jaki sposób europejski rynek narkotykowy nadal się zmienia, a dostawcy i konsumenci dostosowują się do niestabilności geopolitycznej, globalizacji oraz postępu technologicznego. Ostrzega się w nim również przed zagrożeniami dla zdrowia publicznego wynikającymi z dostępności i używania coraz bardziej zróżnicowanej gamy substancji, często charakteryzujących się dużą siłą działania i czystością. Politoksykomania nadal budzi niepokój, ponieważ utrudnia skuteczne świadczenie usług w zakresie profilaktyki, leczenia i redukcji szkód.
EUDA wspiera UE i jej państwa członkowskie w przewidywaniu nowych wyzwań związanych z narkotykami i reagowaniu na te wyzwania. Czyni to za pomocą szeregu nowych usług, takich jak ukierunkowane ostrzeżenia, szybkie oceny zagrożeń, monitorowanie prekursorów narkotykowych oraz dogłębne analizy kryminalistyczne i toksykologiczne. Wśród pojawiających się zagrożeń, na które zwrócono uwagę w raporcie – i które wymagają gotowości państw członkowskich – znalazły się: syntetyczne katynony, bardzo silne syntetyczne opioidy i produkty z konopi indyjskich o silnym działaniu.
Europejski rynek substancji pobudzających: katynony zyskują na popularności
W raporcie podkreślono wzrost dostępności syntetycznych katynonów, co znajduje odzwierciedlenie w „bezprecedensowym przywozie i konfiskatach”. Są to syntetyczne substancje pobudzające, chemicznie zbliżone do katynonu, substancji czynnej czuwaliczki jadalnej. W 2023 r. zgłoszono łącznie co najmniej 37 ton syntetycznych katynonów (27 ton w 2022 r. i 4,5 tony w 2021 r.). Większość z nich dotyczyła niewielkiej przesyłek hurtowych przywożonych z Indii, głównie przez Niderlandy.
W 2024 r., w ramach unijnego systemu wczesnego ostrzegania (SWO) o nowych substancjach psychoaktywnych, zidentyfikowano siedem nowych syntetycznych katynonów, co zwiększyło łączną liczbę tych substancji monitorowanych w Europie do 178. EUDA przeprowadziła niedawno oceny ryzyka dotyczące trzech nowych syntetycznych katynonów: 2-metylometkatynonu (2-MMC), 4-bromometkatynonu (4-BMC) i N-etylonorpentedronu (NEP). Do stycznia 2025 r. Agencja dokonała również oceny ryzyka, po raz pierwszy na poziomie UE, ośmiu prekursorów chemicznych wykorzystywanych do produkcji syntetycznych katynonów.
Chociaż niezamierzone spożycie syntetycznych katynonów w mieszaninach leków i tabletkach nadal budzi obawy, konsumenci także celowo kupują te substancje jako wybrany przez siebie stymulant. Rosnącą obecność syntetycznych katynonów odzwierciedlają również dane dotyczące leczenia, a wśród państw zgłaszających te dane odnotowano wzrost liczby osób rozpoczynających leczenie (425 pacjentów w 2018 r. do 1 930 pacjentów w 2023 r.).
W 2023 r. w UE zlikwidowano 53 zakłady produkujące syntetyczne katynony. Niektóre z nich działały na dużą skalę (29 w 2022 r.), głównie w Polsce. Jest to jeden z przykładów znaczącego nasilenia produkcji narkotyków w Europie. W 2023 r. władze zlikwidowały zakłady produkcyjne w całej Europie, w tym: 250 zakładów produkujących metamfetaminę, 93 – amfetaminę, 36 – MDMA i 34 – kokainę.
Nowe syntetyczne opioidy: nitazeny stwarzają ryzyko śmiertelnych zatruć
EUDA szacuje, że w 2023 r. doszło do 7 500 zgonów związanych z narkotykami (wzrost z około 7 100 w 2022 r.). Zgony te były głównie spowodowane opioidami w połączeniu z innymi substancjami. Europejski rynek opioidów nadal się rozwija, a oprócz heroiny dostępne są różne inne substancje. Nowe syntetyczne opioidy (syntetyczne substancje działające na receptory opioidowe w mózgu, o działaniu zasadniczo podobnym do heroiny) odgrywają stosunkowo niewielką rolę na europejskim rynku narkotykowym. Są one jednak wyraźnie widoczne w państwach bałtyckich . Rośnie również obawa o ich używanie w innych państwach członkowskich UE. W 2024 r. EUDA wystosowała wezwanie do działania skierowane do partnerów UE i państw członkowskich, w którym zaapelowała o zjednoczenie się w obliczu rosnącego zagrożenia stwarzanego przez nowe syntetyczne opioidy.
Od 2009 r. na europejskim rynku pojawiło się łącznie 88 nowych syntetycznych opioidów. Charakteryzują się one często dużą siłą działania: stwarzają ryzyko zatrucia i śmierci. W 2024 r. wszystkie siedem nowych opioidów syntetycznych, które zostały formalnie zgłoszone w systemie wczesnego ostrzegania, to nitazeny. Do tej pory w Europie monitoruje się 22 nitazeny. Przeprowadzona niedawno przez EUDApilotażowa ocena zagrożeń, koncentrująca się na nowych syntetycznych opioidach w państwach bałtyckich, wykazała, że nitazeny odpowiadają za znaczną część zgonów spowodowanych przedawkowaniem w Estonii i na Łotwie. W 2024 r. co najmniej siedem państw członkowskich UE i Norwegia zgłosiły szkody związane z nitazenami.
W raporcie podkreślono rosnącą dostępność w Europie podrobionych leków zawierających nitazeny, które zazwyczaj do złudzenia przypominają legalne produkty lecznicze wydawane na receptę (np. oksykodon, benzodiazepiny). Budzi to obawy co do możliwości używania tych produktów przez szerszą gamę konsumentów, w tym osoby młode. Ze względu na dużą siłę działania nitazenów te podrobione leki stwarzają znaczne ryzyko poważnego zatrucia i przedawkowania. Jedną z głównych reakcji na przedawkowanie związane z opioidami jest podanie naloksonu przez lekarzy lub w ramach programów udostępniania naloksonu do użytku domowego. Coraz większa liczba państw potwierdza, że oferuje takie programy (15 państw członkowskich UE w 2023 r., a trzy kolejne rozpoczną programy pilotażowe w 2024 r.).
Fakt, że Chiny objęły kontrolą 10 nitazenów, może spowodować odejście rynku od nitazenów (np. metonitazenu, protonitazenu) na rzecz nowych pochodnych lub alternatywnych rodzin opioidów. W 2024 r. za pośrednictwem systemu wczesnego ostrzegania zidentyfikowano substancje z rodziny „orfin” (np. cychlorfina, spirochlorfina), co podkreśla potrzebę ścisłego monitorowania.
Pojawiły się spekulacje, że jakiekolwiek przyszłe ograniczenie dostępności heroiny w Europie, po wprowadzeniu przez talibów zakazu uprawy maku lekarskiego i produkcji opium w Afganistanie, może potencjalnie doprowadzić do wypełnienia luk rynkowych w Europie przez syntetyczne opioidy. Istnieje również możliwość używania substancji pobudzających, takich jak kokaina i syntetyczne katynony, jako zamienników heroiny. W raporcie stwierdzono, że „w obliczu niepewności Europa musi poprawić swoją gotowość do sprostania potencjalnym wyzwaniom wynikającym z takiej zmiany sytuacji rynkowej”.
Produkty z konopi indyjskich o silnym działaniu i szersza dostępność półsyntetycznych kannabinoidów
Rozwój rynku konopi indyjskich stwarza nowe wyzwania dotyczące sposobu, w jaki państwa zareagują na najczęściej przyjmowany nielegalny środek odurzający w Europie – szacuje się, że 24 miliony dorosłych Europejczyków (w wieku od 15 do 64 lat) używało konopi indyjskich w ciągu ostatniego roku. Średnia zawartość THC w haszyszu podwoiła się w ciągu ostatniej dekady i w 2023 r. wyniosła 23%, czyli ponad dwukrotnie więcej niż w marihuanie (na stabilnym poziomie 11%). Ocena zagrożeń dla zdrowia związanych z konopiami indyjskimi jest obecnie skomplikowana ze względu na szerszy zakres dostępnych produktów, w tym ekstraktów o dużej sile działania i produktów jadalnych.
Niektóre produkty sprzedawane na nielegalnym rynku jako konopie indyjskie mogą być fałszowane nowymi, silnie działającymi syntetycznymi kannabinoidami, bez wiedzy użytkowników. Substancje te wywołują podobne skutki jak THC, główny składnik psychoaktywny w konopiach indyjskich (i działają na te same receptory w mózgu). Prowadzone w 2021 r. przez Chiny kontrole syntetycznych kannabinoidów doprowadziły do ograniczenia ich dostępności w Europie. Wzrosła jednak dostępność półsyntetycznych kannabinoidów (które mogą być wytwarzane z CBD, innego składnika konopi indyjskich), takich jak heksahydrokannabinol (HHC), który niedawno został objęty międzynarodową kontrolą. W 2024 r. spośród 20 nowych kannabinoidów wykrytych za pośrednictwem systemu wczesnego ostrzegania 18 było półsyntetycznych. W czerwcu 2024 r. Węgry zgłosiły ognisko 30 ostrych zatruć bez skutku śmiertelnego związanych z „żelkami” zawierającymi silnie działające półsyntetyczne kannabinoidy.
Na polu politycznym szereg państw członkowskich UE (np. Niemcy, Luksemburg, Malta, Niderlandy) zmieniło lub planuje zmienić swoje podejście do używania i podaży konopi indyjskich do celów rekreacyjnych. Zmiany te obejmują nowe przepisy dotyczące upraw domowych, niekomercyjnych klubów upraw oraz używania konopi indyjskich na prywatne potrzeby. EUDA podkreśla potrzebę monitorowania i oceny tych zmian, aby w pełni zrozumieć ich wpływ na zdrowie publiczne, bezpieczeństwo, ochronę i rynek wewnętrzny.
Kokaina: rosnące obawy dotyczące zdrowia i wysoka dostępność
Kokaina jest najczęściej przyjmowaną nielegalną substancją pobudzającą w Europie: w ciągu ostatniego roku używało jej około 4,6 mln dorosłych Europejczyków (w wieku od 15 do 64 lat). Wzrasta liczba obaw dotyczących jej negatywnego wpływu na zdrowie publiczne. Kokaina jest drugim nielegalnym środkiem odurzającym najczęściej zgłaszanym przez osoby po raz pierwszy rozpoczynające leczenie uzależnienia od narkotyków (35 000 w 2023 r. w porównaniu z 31 500 w 2022 r.). Dane ze szpitali należących do sieci Euro-DEN Plus wskazują, że w 2023 r. kokaina była najczęściej wskazywaną substancją przez osoby zgłaszające się do szpitalnych oddziałów ratunkowych – wymienioną w 25% (1 695) przypadków ostrego zatrucia narkotykami. W coraz większej liczbie państw zgłasza się zarówno przyjmowanie kokainy drogą iniekcji, jak i używanie cracku. Szacuje się, że w 2023 r. liczba osób rozpoczynających leczenie związane z używaniem cracku wyniosła 9 900 (8 100 w 2022 r.).
Dane dotyczące konfiskat potwierdzają, że dostępność kokainy w Europie jest w dalszym ciągu wysoka. Siódmy rok z rzędu państwa członkowskie UE przechwyciły rekordowe ilości kokainy, wynoszące 419 ton w 2023 r. (323 tony w 2022 r.). Belgia (123 tony), Hiszpania (118 ton) i Niderlandy (59 ton) odpowiadały za niemal trzy czwarte (72%) całkowitej skonfiskowanej ilości, co podkreśla ich rolę jako kluczowych punktów wprowadzenia kokainy przemycanej do Europy (wstępne dane za 2024 r. sugerują, że sytuacja się zmienia). Inne państwa również stają się celem, mając służyć jako punkty wprowadzenia, na przykład Niemcy (43 tony), Francja (23 tony) i Portugalia (22 tony).
Duże konfiskaty w europejskich portach pokazują, jak handlarze nielegalnymi środkami odurzającymi nadal wykorzystują komercyjne łańcuchy dostaw. W 2024 r. Hiszpania zgłosiła największą w historii konfiskatę kokainy w jednym transporcie (13 ton), którą ukryto w bananach pochodzących z Ekwadoru. Zgodnie z unijnym planem działania na rzecz zwalczania nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i przestępczości zorganizowanej sojusz portów europejskich ma na celu zwiększenie odporności portów na nielegalny obrót środkami odurzającymi i infiltrację przestępczą.
Konkurencja na rynku nielegalnych środków odurzających napędza przestępczość związaną z kokainą, w tym przemoc i zabójstwa powiązane z gangami. W 2024 r. EUDA wystosowała wezwanie do działania w celu przerwania cyklu przemocy związanej z narkotykami, w następstwie pierwszej konferencji europejskiej na ten temat. Podkreśliło to pilną potrzebę współpracy międzysektorowej w celu zapewnienia bezpieczniejszej i lepiej chronionej Europy.
Pojawiają się oznaki, że stały wzrost dostępności kokainy w UE w ostatnich latach ma wpływ na jej używanie, co potwierdzają różne źródła danych, takie jak analiza ścieków. Pozostałości kokainy w ściekach miejskich również wzrosły w ponad połowie miast, dla których dostępne są dane za lata 2023 i 2024. Biorąc pod uwagę, że szacowany odstęp czasowy między pierwszym użyciem kokainy a pierwszym zapotrzebowaniem na leczenie wynosi około 13 lat, wzrost dostępności może przekładać się na gwałtowny wzrost zapotrzebowania na leczenie w nadchodzących latach. Wymaga to pilnej oceny zdolności reagowania państw członkowskich UE w oczekiwaniu na potencjalny wzrost zapotrzebowania na leczenie.
Wzmocnienie gotowości UE w dziedzinie narkotyków: nowe usługi EUDA
Aby wesprzeć gotowość Europy w obliczu coraz bardziej złożonych problemów związanych z narkotykami, EUDA opracowuje nowy zestaw usług zintegrowanych (2). Dotyczą one na czterech kluczowych obszarów: przewidywania pojawiających się wyzwań związanych z narkotykami i ich konsekwencji; ostrzegania w czasie rzeczywistym o nowych zagrożeniach i ryzyku związanym z narkotykami; pomagania UE i jej państwom członkowskim we wzmacnianiu ich reakcji; oraz ułatwiania ogólnounijnej wymiany wiedzy i uczenia się, tak aby sprzyjać opartym na dowodach strategiom politycznym i interwencjom antynarkotykowym.
Z myślą o poprawie wczesnego ostrzegania i orientacji sytuacyjnej powstają nowe inicjatywy, takie jak europejski system powiadamiania dotyczący narkotyków oraz system oceny zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa. Tymczasem Europejska Sieć Laboratoriów Kryminalistycznych i Toksykologicznych będzie analizować próbki narkotyków, szkolić ekspertów i wymieniać się informacjami na temat nowych wydarzeń, takich jak zagrożenia związane z nowymi opioidami syntetycznymi. Agencja odgrywa również nową rolę w gromadzeniu i analizowaniu informacji na temat prekursorów narkotyków oraz ich nielegalnego wykorzystywania i handlu, dzięki czemu może powiadamiać państwa członkowskie o nowych wykrytych substancjach oraz wspierać Komisję Europejską przez dostarczanie jej danych naukowych. Powyższe działania stworzą razem solidną podstawę dla bardziej odpornej europejskiej reakcji na narkotyki.
