Snelle verschuivingen op de Europese drugsmarkt brengen nieuwe gezondheids- en veiligheidsrisico’s met zich mee en vormen een uitdaging voor het vermogen van de regio om hier adequaat op te reageren. Deze waarschuwing is afkomstig van het Drugsagentschap van de Europese Unie (EUDA) in zijn Europees drugsverslag 2025: trends en ontwikkelingen, dat vandaag wordt bekendgemaakt (1). Op basis van gegevens van 29 landen (EU-27, Noorwegen en Turkije) worden in deze jaarlijkse evaluatie de meest recente trends en opkomende dreigingen belicht.
Het rapport, inmiddels de dertigste editie, biedt feitenmateriaal ter onderbouwing van het drugsbeleid en de praktijk op het gebied van drugs. Het laat zien hoe de Europese drugsmarkt zich blijft ontwikkelen, waarbij zowel leveranciers als consumenten zich aanpassen aan geopolitieke instabiliteit, globalisering en technologische vooruitgang. Ook wordt gewaarschuwd voor risico’s voor de volksgezondheid als gevolg van de beschikbaarheid en het gebruik van een steeds diverser wordende reeks stoffen, vaak met een hoge sterkte en zuiverheid. Polydrugsgebruik blijft een punt van zorg, wat de verlening van effectieve diensten op het gebied van preventie, behandeling en schadebeperking bemoeilijkt.
Het EUDA ondersteunt de EU en haar lidstaten bij het anticiperen op en reageren op nieuwe drugsgerelateerde uitdagingen. Dit gebeurt via een reeks nieuwe diensten, waaronder gerichte waarschuwingen, tijdige dreigingsanalyses, het traceren van precursoren en diepgaande forensische en toxicologische analyses. Tot de opkomende bedreigingen die in het rapport worden genoemd – en die vragen om paraatheid van de lidstaten – behoren: synthetische cathinonen, zeer krachtige synthetische opioïden en krachtige cannabisproducten.
De Europese markt voor stimulerende middelen: cathinonen in de opmars
In het rapport wordt gewezen op de toegenomen beschikbaarheid van synthetische cathinonen, weerspiegeld in “ongekende importen en inbeslagnemingen.” Dit zijn synthetische stimulerende middelen die chemisch lijken op cathinone, het actieve ingrediënt in khat. In 2023 werd een totaal van ten minste 37 ton synthetische cathinonen gemeld (27 ton in 2022 en 4,5 ton in 2021). Het grootste deel hiervan betrof een klein aantal bulkimporten uit India, voornamelijk via Nederland.
Het EU-systeem voor vroegtijdige waarschuwing (EWS) inzake nieuwe psychoactieve stoffen heeft in 2024 7 nieuwe synthetische cathinonen geïdentificeerd, waarmee het totale aantal van deze stoffen in Europa op 178 komt. Het EUDA heeft onlangs risicobeoordelingen uitgevoerd van 3 nieuwe synthetische cathinonen: 2-methylmethcathinon (2-MMC), 4-bromomethcathinon (4-BMC) en N-ethylnorpentedron (NEP). In januari 2025 had het Agentschap voor het eerst op EU-niveau ook een risicobeoordeling uitgevoerd van 8 drugprecursoren die worden gebruikt voor de productie van synthetische cathinonen.
Hoewel onopzettelijk gebruik van synthetische cathinonen in drugsmengsels en tabletten een probleem blijft, kopen consumenten deze stoffen ook opzettelijk als hun favoriete stimulerende drug. De behandelingsgegevens weerspiegelen ook de toenemende aanwezigheid van synthetische cathinonen, met een toename van het aantal deelnemers aan de behandeling in landen die deze gegevens rapporteren (425 cliënten in 2018 tot 1 930 in 2023).
In 2023 werden in de EU 53 productielocaties voor synthetisch cathinon, waarvan sommige grootschalig waren, ontmanteld (29 in 2022), voornamelijk in Polen. Dit is een voorbeeld van de significante intensivering van de drugsproductie in Europa. In 2023 hebben de autoriteiten productiefaciliteiten in heel Europa ontmanteld, waaronder: 250 voor methamfetamine, 93 voor amfetamine, 36 voor MDMA en 34 voor cocaïne.
Nieuwe synthetische opioïden: nitazenuwen vormen een risico op dodelijke vergiftigingen
Volgens schattingen van het EUDA waren er in 2023 7 500 drugsgerelateerde sterfgevallen (een stijging ten opzichte van ongeveer 7 100 in 2022), waarbij voornamelijk opioïden in combinatie met andere middelen betrokken waren. De Europese opioïdenmarkt blijft zich ontwikkelen. Naast heroïne zijn er nu ook diverse andere middelen beschikbaar. Nieuwe synthetische opioïden (synthetische stoffen die inwerken op de opioïdreceptoren in de hersenen en waarvan de effecten grotendeels overeenkomen met die van heroïne) spelen in het algemeen een relatief kleine rol op de Europese drugsmarkt. Deze zijn echter wel prominent aanwezig in de Baltische landen. Er is ook groeiende bezorgdheid over het gebruik ervan in andere EU-lidstaten. In 2024 deed het EUDA een oproep tot actie aan de EU-partners en de lidstaten, waarin zij werden opgeroepen zich te verenigen tegen de toenemende dreiging die uitgaat van nieuwe synthetische opioïden.
Sinds 2009 zijn er in totaal 88 nieuwe synthetische opioïden op de Europese markt verschenen. Deze zijn vaak zeer krachtig, wat risico op vergiftiging en de dood met zich meebrengt. In 2024 waren alle 7 nieuwe synthetische opioïden die formeel bij het systeem voor vroegtijdige waarschuwing (EWS) zijn aangemeld, nitazenen. Tot op heden worden in Europa 22 nitazenen gemonitord. Uit een recente proefdreigingsevaluatie van het EUDA, gericht op nieuwe synthetische opioïden in de Baltische landen, bleek dat nitazenen in Estland en Letland verantwoordelijk waren voor een aanzienlijk deel van de sterfgevallen door een overdosis. In 2024 hebben ten minste 7 EU-lidstaten en Noorwegen schadelijke gevolgen gemeld die verband hielden met nitazenen.
In het verslag wordt gewezen op de toenemende beschikbaarheid in Europa van namaakgeneesmiddelen die nitazeen bevatten, die doorgaans legitieme receptgeneesmiddelen nabootsen (bv. oxycodon, benzodiazepinen). Dit geeft aanleiding tot bezorgdheid over het potentieel van deze producten om door een breder scala van consumenten, waaronder jongeren, te worden gebruikt. Vanwege de hoge werkzaamheid van nitazenen vormen deze nepgeneesmiddelen een aanzienlijk risico op ernstige vergiftiging en overdosering. Een van de belangrijkste reacties op opioïdengerelateerde overdosering is de toediening van naloxon door medische professionals of als onderdeel van programma’s voor thuisgebruik van naloxon (THN). Steeds meer landen melden dat ze THN-programma’s aanbieden (15 EU-lidstaten in 2023, en nog eens 3 landen die in 2024 proefprogramma’s opstarten).
De controle door China van 10 nitazenuwen kan de markt heroriënteren van nitazeen (bv. metonitazeen, protonitazeen) naar nieuwe derivaten of alternatieve opioïdegeneesmiddelenfamilies. In 2024 werden via het EWS stoffen uit de ‘orfinefamilie’ (bv. cychloorfine, spirochloorfine) geïdentificeerd, wat de noodzaak van nauwgezette monitoring onderstreept.
Er wordt gespeculeerd over het feit dat een toekomstige daling van de beschikbaarheid van heroïne in Europa, als gevolg van het verbod van de Taliban op de papaverteelt en de opiumproductie in Afghanistan, mogelijk kan leiden tot lacunes in de Europese markt die worden opgevuld door synthetische opioïden. Ook bestaat de mogelijkheid dat stimulerende middelen, zoals cocaïne en synthetische cathinonen, worden gebruikt als vervanging van heroïne. In het rapport wordt in dit verband het volgende opgemerkt: “In het licht van de onzekerheid moet Europa beter voorbereid zijn om potentiële uitdagingen aan te pakken die voortvloeien uit een dergelijke marktverschuiving.”
Krachtige cannabisproducten en bredere beschikbaarheid van halfsynthetische cannabinoïden
De ontwikkelingen op de cannabismarkt brengen nieuwe uitdagingen met zich mee voor de manier waarop landen reageren op de meest gebruikte illegale drug in Europa – naar schatting hebben 24 miljoen Europese volwassenen (15-64 jaar) in het afgelopen jaar cannabis gebruikt. Het gemiddelde THC-gehalte van cannabishars is de afgelopen tien jaar verdubbeld tot 23 % in 2023, meer dan het dubbele van dat van wiet (stabiel op 11 %). De beoordeling van cannabisgerelateerde gezondheidsrisico’s wordt tegenwoordig bemoeilijkt door het bredere scala aan beschikbare producten, waaronder extracten met een hoog THC-gehalte en edibles.
Sommige producten die als cannabis op de illegale markt worden verkocht, kunnen worden vervalst met krachtige nieuwe synthetische cannabinoïden, zonder dat de gebruikers daarvan op de hoogte zijn. Deze stoffen nabootsen de effecten van THC, het belangrijkste psychoactieve bestanddeel van cannabis (en werken op dezelfde receptoren in de hersenen). China’s controles van synthetische cannabinoïden in 2021 hebben de beschikbaarheid ervan in Europa verminderd. De beschikbaarheid van halfsynthetische cannabinoïden (die kunnen worden geproduceerd uit CBD, een ander ingrediënt in cannabis), zoals hexahydrocannabinol (HHC), dat onlangs onder internationale controle is geplaatst, is echter toegenomen. In 2024 waren er 18 van de 20 nieuwe cannabinoïden die via het EWS zijn ontdekt, halfsynthetisch. In juni 2024 meldde Hongarije een uitbraak van 30 acute niet-dodelijke vergiftigingen in verband met “gummies” die krachtige halfsynthetische cannabinoïden bevatten.
Op beleidsvlak hebben een aantal EU-lidstaten (bijv. Duitsland, Luxemburg, Malta, Nederland) hun aanpak van recreatief cannabisgebruik en -aanbod gewijzigd of zijn ze van plan dit te doen. Deze veranderingen omvatten nieuwe regels voor thuisteelt, non-profit kweekclubs en cannabisgebruik in privéruimtes. Het EUDA benadrukt de noodzaak om deze ontwikkelingen te monitoren en te evalueren om volledig inzicht te krijgen in hun impact op de volksgezondheid, veiligheid, beveiliging en de interne markt.
Cocaïne: toenemende bezorgdheid over de gezondheid en hoge beschikbaarheid
Cocaïne is de meest gebruikte illegale stimulerende drug in Europa en werd het afgelopen jaar gebruikt door ongeveer 4,6 miljoen Europese volwassenen (15-64 jaar). Er bestaat toenemende bezorgdheid over de negatieve gevolgen ervan voor de volksgezondheid. Het is de op een na meest gemelde illegale drug bij mensen die voor het eerst in behandeling gaan (35 000 in 2023 vergeleken met 31 500 in 2022). Uit gegevens van de Euro-DEN Plus-ziekenhuizen met sentinelfunctie in 2023 blijkt dat cocaïne het vaakst werd gemeld door personen die zich meldden voor spoedeisende hulp van ziekenhuizen – genoemd in 25 % (1 695) van de spoedgevallen in verband met acute toxiciteit. Zowel injectie van cocaïne als het gebruik van crackcocaïne wordt in een toenemend aantal landen gemeld. In 2023 werden er naar schatting 9 900 gebruikers voor crackgerelateerde behandelingen gemeld (8 100 in 2022).
Gegevens over inbeslagnames bevestigen dat de beschikbaarheid van cocaïne in Europa nog steeds hoog is. Voor het zevende jaar op rij werden recordhoeveelheden cocaïne in beslag genomen door EU-lidstaten, naar verluidt 419 ton in 2023 (323 ton in 2022). België (123 ton), Spanje (118 ton) en Nederland (59 ton) waren goed voor bijna driekwart (72 %) van de totale in beslag genomen hoeveelheid, wat hun rol als belangrijke toegangspunten voor naar Europa verhandelde cocaïne onderstreept (voorlopige gegevens voor 2024 wijzen erop dat de situatie verandert). Ook andere landen worden als toegangspunt benaderd, bijvoorbeeld Duitsland (43 ton), Frankrijk (23 ton) en Portugal (22 ton).
Grote vangsten in de havens van Europa laten zien hoe illegale drugshandelaren commerciële toeleveringsketens blijven benutten. In 2024 meldde Spanje zijn grootste inbeslagname ooit van cocaïne in één enkele zending (13 ton), verborgen in bananen afkomstig van Ecuador. In het kader van het EU-stappenplan voor de bestrijding van drugshandel en georganiseerde misdaad heeft de Europese havenalliantie tot doel havens weerbaarder te maken tegen drugshandel en criminele infiltratie.
Concurrentie binnen de illegale drugsmarkt is de drijvende kracht achter cocaïnegerelateerde criminaliteit, waaronder bendegerelateerd geweld en moorden. In 2024 publiceerde het EUDA een oproep tot actie om de cyclus van drugsgerelateerd geweld te doorbreken, na de eerste Europese conferentie over dit onderwerp. Dit onderstreept de dringende noodzaak van sectoroverschrijdende samenwerking om een veiliger en zekerder Europa te waarborgen.
Er zijn tekenen dat de gestage toename van de beschikbaarheid van cocaïne in de EU de afgelopen jaren van invloed is geweest op het cocaïnegebruik, zoals blijkt uit verschillende gegevensbronnen, zoals de analyse van afvalwater. De hoeveelheid cocaïneresiduen in stedelijk afvalwater nam toe in meer dan de helft van de steden die beschikken over gegevens voor 2023 en 2024. Aangezien de geschatte tijd tussen het eerste gebruik van cocaïne en de eerste vraag naar behandeling ongeveer 13 jaar bedraagt, kan de toename van de beschikbaarheid zich de komende jaren vertalen in een toename van de vraag naar behandelingen. Dit vraagt om een dringende beoordeling van het reactievermogen van de EU-lidstaten in het vooruitzicht van een mogelijke toename van de vraag naar behandeling.
Versterking van de paraatheid van de EU op het gebied van drugs: nieuwe diensten van het EUDA
Om de paraatheid van Europa ten aanzien van steeds complexere drugsproblemen te ondersteunen, ontwikkelt het EUDA een nieuwe reeks geïntegreerde diensten (2). Deze zijn gericht op vier belangrijke gebieden: anticiperen op nieuwe drugsgerelateerde uitdagingen en de gevolgen daarvan; in real time waarschuwen voor nieuwe drugsrisico’s en -dreigingen; de EU en haar lidstaten helpen hun respons te versterken; en EU-brede kennisuitwisseling en leren voor empirisch onderbouwde drugsbeleidsmaatregelen en -interventies vergemakkelijken.
Er worden nieuwe initiatieven ontwikkeld – zoals een Europees waarschuwingssysteem voor drugs en een systeem voor de beoordeling van bedreigingen voor gezondheid en veiligheid, om vroegtijdige waarschuwing en situationeel bewustzijn te vergroten. Ondertussen zal een Europees netwerk van forensische en toxicologische laboratoria drugsmonsters analyseren, experts opleiden en informatie uitwisselen over nieuwe ontwikkelingen, zoals de bedreigingen die uitgaan van nieuwe synthetische opioïden. Het agentschap heeft ook een nieuwe rol bij het verzamelen en analyseren van informatie over drugsprecursoren en het misbruik en de illegale handel ervan, waardoor het de lidstaten in kennis kan stellen van nieuwe detecties en de Europese Commissie kan ondersteunen met wetenschappelijke gegevens. Samen zullen deze inspanningen een sterke basis vormen voor een veerkrachtiger Europees antwoord op drugs.
