Podaż, produkcja i prekursory narkotyków – bieżąca sytuacja w Europie (Europejski raport narkotykowy 2024)

Z analizy wskaźników podaży dotyczących powszechnie stosowanych w Unii Europejskiej niedozwolonych środków odurzających wynika, że dostępność wszystkich rodzajów substancji jest w dalszym ciągu wysoka. Na tej stronie zamieszczono omówienie podaży narkotyków w Europie w oparciu o najświeższe dane, uzupełnione o najnowsze trendy czasowe w odniesieniu do konfiskat narkotyków i związanych z nimi przestępstw, a także o dane za rok 2022 dotyczące produkcji narkotyków i konfiskaty prekursorów.

Niniejsza strona stanowi część Europejskiego raportu narkotykowego 2024 – corocznego przeglądu sytuacji narkotykowej w Europie sporządzonego przez EMCDDA.

Table of contents/Search

Table of contents/Search

Search within the book

Operator

Any match

Exact term match only

Select any filter and click on Search to see results

Close

Ostatnia aktualizacja: 11 czerwca 2024 r.

Wysoka dostępność narkotyków wynikająca z importu i produkcji na dużą skalę w Unii Europejskiej

Dostępność narkotyków w Unii Europejskiej

Z analizy wskaźników podaży dotyczących niedozwolonych środków odurzających w Unii Europejskiej wynika, że dostępność wszystkich rodzajów substancji jest w dalszym ciągu wysoka. Ponadto rynek charakteryzuje się powszechną dostępnością większego zakresu substancji odurzających, często o wysokiej sile działania lub czystości, co potencjalnie zwiększa ryzyko dla zdrowia. Są to między innymi nowe substancje, w przypadku których świadomość konsumentów i wiedza naukowa o zagrożeniach dla zdrowia mogą być ograniczone. Coraz bardziej zróżnicowane stają się także zarówno postaci, w jakich substancje mogą być dostępne na rynku, jak i — w niektórych przypadkach, np. marihuany — drogi podania (waporyzacja, spożywanie) wykorzystywane do konsumpcji substancji. Wszystkie te zmiany zwiększają obawy, że istnieje potencjalne ryzyko wzrostu używania nielegalnych substancji w ujęciu ogólnym oraz że ryzyko związane z niektórymi substancjami może rosnąć, zwłaszcza wśród użytkowników narażonych na nie, takich jak osoby doświadczające marginalizacji społecznej i ekonomicznej oraz deprywacji. W szczególności istnieją obawy, że osoby używające środków odurzających są narażone na wyższe ryzyko negatywnych skutków zdrowotnych, np. zatruć i zgonów w wyniku konsumpcji, być może nieświadomie, narkotyków o wysokiej czystości i sile działania lub substancji unowocześnionych.

Istotnym czynnikiem wpływającym na dużą dostępność substancji odurzających w Europie jest globalizacja metod działania zorganizowanych grup przestępczych. Europejscy producenci substancji odurzających i przemytnicy blisko współpracują z międzynarodowymi siatkami przestępczymi, co sprawia, że drogi przepływu narkotyków do i z UE są coraz skuteczniejsze. Różne kraje Ameryki Południowej, Azji Zachodniej i Południowej oraz Afryki Północnej nadal są znaczącymi obszarami pochodzenia niedozwolonych środków odurzających wprowadzanych do Europy, a Chiny i Indie — istotnym źródłem nowych substancji psychoaktywnych. Obecnie większa jest również rola Indii w kontekście niektórych substancji, takich jak syntetyczne katynony. Jako pochodzenie prekursorów narkotyków i powiązanych związków chemicznych często wymienia się właśnie Chiny.

W ciągu ostatnich kilku lat stwierdzano kolejne przypadki konfiskaty znacznych ilości narkotyków, zwłaszcza kokainy, w kontenerach transportowych. Na przykład w 2023 r. Hiszpania zgłosiła największą w historii konfiskatę kokainy (9,5 tony) znajdującej się w pojedynczej dostawie, ukrytej w bananach pochodzących z Ekwadoru (Wykres 1.1). Operacje zorganizowanych grup przestępczych związane z handlem narkotykami są coraz częściej wymierzone w legalną infrastrukturę handlową zaangażowaną w handel globalny. Udokumentowane przypadki wskazują na infiltrację łańcuchów dostaw oraz wykorzystywanie kluczowego personelu poprzez zastraszanie i korupcję. Ponadto rosną obawy dotyczące rekrutacji i wykorzystywania osób nieletnich przez siatki przestępcze zajmujące się nielegalnym handlem narkotykami. Dlatego też organy ścigania nadają wysoki priorytet walce z tymi zagrożeniami. W ujęciu bardziej ogólnym, zwłaszcza w krajach, w których wiadomo, że duże ilości narkotyków trafiają do Europy lub są w niej produkowane, rośnie świadomość konieczności podjęcia szerzej zakrojonych działań w celu przeciwdziałania przemocy, korupcji i przestępczym praktykom związanym z działalnością na rynku narkotykowym.

Źródło: Guardia Civil.

Dynamika produkcji niedozwolonych środków odurzających i handlu nimi na świecie podąża za zmianami geopolitycznymi, konfliktami regionalnymi i zmianami na szlakach handlowych. Rozwój sytuacji w Kolumbii, Brazylii i Ekwadorze w ostatnich latach przyczynił się na przykład do zwiększenia dostępności kokainy na potrzeby przemytu do Unii Europejskiej przez zorganizowane grupy przestępcze, które jednocześnie wykorzystują wiele sposobów działania (Wykres 1.2) w celu uniknięcia wykrycia. Biuro Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości oszacowało że w 2023 r. w Afganistanie uprawy opium spadły o 95% w wyniku zakazu opium wprowadzonego przez talibów. Jest jeszcze zbyt wcześnie, aby określić pełny wpływ tej sytuacji na europejskie rynki narkotykowe, jednak prawdopodobnie wpłynie ona na dostępność heroiny w Europie w nadchodzących latach. Obawy dotyczą zastąpienia jej innymi narkotykami, takimi jak silnie działające syntetyczne opioidy lub substancje pobudzające. Jednocześnie konflikty na Ukrainie i na Bliskim Wschodzie mogą mieć wpływ na trasy wykorzystywane przez przestępców do przemytu nielegalnych substancji odurzających do Europy.

Prawie 70% przejęć narkotyków przez służby celne ma miejsce w portach Unii Europejskiej. W uzupełnieniu strategii antynarkotykowej i planu działania UE na lata 2021–2025, unijny plan działania na rzecz zwalczania handlu narkotykami na 2023 r. zawiera środki na rzecz usprawnienia zarządzania ryzykiem celnym oraz wykrywania przemycanych narkotyków i prekursorów. Obejmuje to zwiększenie interoperacyjności systemów informacji celnej między państwami członkowskimi UE oraz wspieranie wdrażania zaawansowanego sprzętu do skanowania kontenerów. Wspiera również nowo utworzony Europejski Sojusz Portów, czyli podejście oparte na partnerstwie publiczno-prywatnym, mające na celu zwiększenie odporności kluczowych europejskich centrów logistycznych na handel narkotykami i infiltrację przez zorganizowane grupy przestępcze. Jego celem będzie wspieranie wdrażania najlepszych praktyk i zaleceń zawartych w ocenie tematycznej Schengen z 2023 r. dotyczącej nielegalnego obrotu środkami odurzającymi w portach. Obejmie to nie tylko walkę z przemytem narkotyków do Europy, ale także zakłócanie przemytu przez organy ścigania w sieciach kolejowych i drogowych.

Zorganizowane grupy przestępcze próbują uniknąć kontroli prawnych i celnych ograniczających stosowanie chemikaliów powszechnie używanych w legalnych sektorach poprzez tworzenie alternatywnych substancji chemicznych. W odpowiedzi unijny plan działania opowiada się za szybszym planowanie legislacyjne w zakresie kontroli prekursorów, tak aby dostosować je do tempa innowacji w dziedzinie przestępczości. Ma ono zostać rozszerzone tak aby obejmowało znane pochodne i powiązane substancje chemiczne, które można przekształcić w znane prekursory narkotyków lub je nimi zastąpić. W ramach zmienionego mandatu, EMCDDA zostanie przekształcona w Agencję Unii Europejskiej ds. Narkotyków, która będzie odgrywać większą rolę we wspieraniu Komisji Europejskiej w monitorowaniu, planowaniu i ocenie zagrożeń związanych z prekursorami. Unijny plan działania przewiduje również rozwiązanie problemu alternatywnych chemikaliów poprzez zaspokajanie potrzeb w zakresie wyposażenia laboratoriów celnych. Usprawniona zostanie wymiana informacji z krajami, z których pozyskiwane są prekursory, m. in. poprzez Wspólną Grupę Wykonawczą UE-Chiny ds. Prekursorów. Komisja Europejska jest również członkiem kierowanej przez Stany Zjednoczone Globalnej Koalicji na rzecz Rozwiązywania Zagrożeń Narkotykami Syntetycznymi. Koalicja ta zajmuje się prekursorami, m.in. substancjami niezbędnymi do produkcji nowych syntetycznych opioidów, poprzez współpracę w zakresie działań priorytetowych.

Produkcja narkotyków w Unii Europejskiej

Te zmiany polityczne mają miejsce w czasie, gdy Europa jest w dalszym ciągu ważnym regionem produkcji różnych niedozwolonych środków odurzających. Konopie indyjskie produkowane w Unii Europejskiej są generalnie przeznaczone do konsumpcji na terenie UE, a w państwach członkowskich UE każdego roku likwiduje się tysiące miejsc uprawy konopi indyjskich. Narkotyki syntetyczne, takie jak MDMA i amfetaminy, również produkowane są w Unii Europejskiej i mogą być przemycane na rynki zewnętrzne. Z raportów wynika, że setki nielegalnych zakładów produkujących narkotyki zlikwidowanych w Unii Europejskiej wytwarzały różnorodne substancje: od amfetaminy, przez metamfetaminę, syntetyczne katynony i MDMA po kokainę i heroinę. Choć trudno to ustalić, w niektórych przypadkach istnieje możliwość, że jedno laboratorium produkuje wiele substancji, np. różne syntetyczne środki pobudzające, w przypadku których wymagania dotyczące substancji chemicznych i sprzętu produkcyjnego są podobne. Trudno oszacować zdolność produkcyjną poszczególnych likwidowanych laboratoriów. Ogólnie rzecz biorąc oznacza to, że chociaż można stwierdzić, iż w Europie odbywa się produkcja różnych niedozwolonych środków odurzających, określenie łącznej liczby obiektów, tendencji lub zmian w ich wydajności pozostaje problematyczne. Chociaż wiemy o wielu działających na dużą skalę laboratoriach zajmujących się metamfetaminą i amfetaminą, to jednak wiele zakładów działa na niewielką skalę. Dlatego też odnotowuje się ich więcej, a liczby te corocznie ulegają wahaniom. Jakkolwiek większość zlikwidowanych obiektów produkujących MDMA zgłosiły Holandia i Hiszpania, niektóre państwa członkowskie, w których zazwyczaj likwiduje się dużą liczbę obiektów, nie podały informacji za rok 2022. Wykrycie w ostatnich latach odrębnych obiektów zajmujących się produkcją, ekstrakcją, porcjowaniem i pakowaniem kokainy wskazuje, że produkcja kokainy jest obecnie w Europie dobrze rozwinięta i że stosuje się innowacyjne metody mające na celu ułatwienie przywozu tego narkotyku na stary kontynent.

O innowacyjności w procesach produkcji świadczą również skonfiskowane niedawno substancje chemiczne, które mogą być wykorzystywane do produkcji prekursorów koniecznych do produkcji amfetaminy, metamfetaminy i MDMA, a tym samym do obejścia istniejących mechanizmów kontrolnych mających ograniczać dostępność tych narkotyków. Duże konfiskaty prekursorów w 2022 r. wskazują na to, że produkcja syntetycznych katynonów pozostaje znacząca, zwłaszcza w Polsce. Wielkość i skala zakładów produkcyjnych, o których organy ścigania poinformowały, że zostały zlikwidowane, waha się od laboratoriów „kuchennych” po zakłady o większej wydajności obsługiwane przez wielu „kucharzy”, które produkują kilkadziesiąt kilogramów gotowego produktu na partię w specjalnych reaktorach. Wygląda na to, że produkcja w mniejszych zakładach jest przeznaczona głównie na rynki lokalne, a czasami na sprzedaż w darknecie. Choć informacje na ten temat są bardzo ograniczone, wydaje się, że większe wytwórnie zaopatrują także rynki lokalne, a sporadycznie gotowy produkt jest wywożony poza Europę.

Wykorzystanie większej grupy substancji chemicznych zarówno do otrzymywania nowych substancji, jak i do zmiany sposobu syntezy bardziej znanych substancji odurzających to duże wyzwanie dla organów celnych, organów ścigania i regulacji prawnych. Wytwarzanie nielegalnych syntetycznych substancji odurzających w UE — przeznaczonych do wywozu i na rynki lokalne — wciąż stanowi zagrożenie dla zdrowia publicznego: dla osób konsumujących potencjalnie szkodliwe substancje oraz ze względu na lokalne szkody w środowisku związane z wytwarzaniem.

Kluczowe dane i tendencje

Tendencje w zakresie podaży narkotyków

• Ogólnie rzecz biorąc, zindeksowane tendencje wskazują, że w latach 2012–2022, a zwłaszcza w ciągu ostatnich 5 lat, wzrosła ilość wszystkich narkotyków skonfiskowanych w UE, choć w ostatnich 3 latach ilości konfiskowanej amfetaminy i metamfetaminy zmieniały się (Wykres 1.3).

• W latach 2012–2022 największy wzrost odnotowano w przypadku kokainy (+376%), metamfetaminy (+293%), marihuany (+184%), heroiny (+91%), MDMA (+71%) i amfetaminy (+74%). Niewielki wzrost odnotowany w przypadku haszyszu (+5%) odzwierciedla spadek o 52% zgłoszony przez Hiszpanię w 2022 r., prawdopodobnie związany ze zmianą szlaków nielegalnego handlu narkotykami. W Europie istnieją duże rynki konsumpcyjne dla tych narkotyków. Prawdopodobne jest jednak, że wzrost ilości konfiskowanych środków odurzających odzwierciedla, przynajmniej częściowo, znaczniejszą rolę, jaką odgrywa Europa jako miejsce produkcji, eksportu i tranzytu tych narkotyków.

• Interpretacja tendencji w zakresie konfiskat narkotyków jest trudna, ponieważ na takie przejęcia wpływają strategie i priorytety policji oraz organów ścigania, sukcesy bądź niepowodzenia grup przemytniczych w unikaniu wykrycia oraz zasadnicze zmiany w dostępności substancji i ich używaniu.

• Szacuje się, że w 2022 r. w Unii Europejskiej zgłoszono 1 mln konfiskat, przy czym najczęściej konfiskowane były produkty z konopi indyjskich, stanowiąc 71% wszystkich konfiskat (Wykres 1.4 i Wykres 1.5).

• Jeśli chodzi o liczby, w 2022 r. dokonano mniejszej liczby konfiskat haszyszu (-18%), marihuany (-23%) i heroiny (-28%) niż w 2012 r. (Wykres 1.6). Może to odzwierciedlać zmiany w praktykach policyjnych, wzorcach konsumpcji lub dostępności narkotyków.

• Największy wzrost liczby konfiskat w latach 2012–2022 zaobserwowano w przypadku metamfetaminy (+180%), MDMA (+60%), kokainy (+26%) i amfetaminy (+5%).

Tendencje w zakresie przestępstw związanych z narkotykami

• W 2022 r. zgłoszono w UE według szacunkowych danych 1,5 mln przestępstw związanych z narkotykami, co stanowiło wzrost o 26% od 2012 r. Ponad 3/4 (77%, 1,1 mln) tych przestępstw dotyczyło używania lub posiadania na użytek własny.

• Spośród szacowanych 1,5 mln przestępstw związanych z narkotykami, narkotyk wymieniony w przestępstwie jest zgłaszany w nieco poniżej 1 mln przestępstw, z czego 740 000 dotyczyło posiadania lub używania, 171 000 podaży narkotyków, a 11 000 innych rodzajów przestępstw (Wykres 1.7). Definicje przestępstwa związanego z podażą mogą się różnić między poszczególnymi krajami.

• W 2022 r. zgłoszono około 609 000 przestępstw związanych z konopiami indyjskimi. Stanowiły one ponad trzy czwarte (75%) przestępstw związanych z używaniem lub posiadaniem narkotyków, w przypadku których narkotyk jest znany, oraz nieco ponad połowę czyli 98 000 (56%) przestępstw związanych z podażą Przewaga marihuany zarówno w przestępstwach związanych z podażą, jak i posiadaniem, odzwierciedla poziom popytu na narkotyk. Świadczy również o znaczeniu politycznym tego środka odurzającego.

• Zarówno przestępstwa związane z posiadaniem, jak i podażą narkotyków utrzymują się na wyższym poziomie niż w 2012 r. w odniesieniu do wszystkich narkotyków z wyjątkiem heroiny (Wykres 1.8 i Wykres 1.9).

Dane za 2022 r. dotyczące produkcji i prekursorów w UE

• Konopie indyjskie: Państwa członkowskie UE zgłosiły 98 000 konfiskat roślin konopi indyjskich, co stanowi 3,5 mln pojedynczych roślin i 6,5 ton w 2022 r. (4,3 mln roślin i 32,5 tony w 2021 r.). Według danych uzyskanych z otwartych źródeł i od partnerów krajowych, w 2022 r. w 14 państwach członkowskich UE zlikwidowano prawie 5700 nielegalnych upraw konopi indyjskich.

• Heroina: W 2022 r. w Holandii zlikwidowano 2 wytwórnie heroiny. Niemcy, Hiszpania i Polska zgłosiły tylko trzy konfiskaty bezwodnika octowego, prekursora heroiny, w sumie 141 litrów (5730 litrów w 2021 r.). Na całym świecie liczba konfiskat bezwodnika octowego znacznie spadła od 2019 r. Może to wskazywać na spadek liczby prób nielegalnego przemytu tej substancji lub przejście na alternatywne szlaki przemytu.

• Kokaina: W 2022 r. państwa członkowskie UE zgłosiły likwidację 39 miejsc związanych z produkcją kokainy (34 w 2021 r.). Pomimo tego, że w 2022 r. skonfiskowano mniejszą ilość nadmanganianu potasu (173 kg), który jest niezbędnym składnikiem chemicznym, w porównaniu z 2021 r. (1100 kg), prawdopodobnie w Unii Europejskiej nadal ma miejsce przetwarzanie na dużą skalę chlorowodorku kokainy z importowanych produktów pośrednich. Na przykład w 2023 r. zgłoszono, że zlikwidowane w Hiszpanii laboratorium przetwarzania kokainy posiadało szacowaną zdolność produkcji wynoszącą 200 kg dziennie. Ponadto zgłoszono kilka dużych konfiskat nietypowych substancji zawierających kokainę, która musi być ekstrahowana chemicznie, co wskazuje na to, że wtórna ekstrakcja kokainy jest zakrojona w Europie na szeroką skalę. Na przykład w 2022 r. chemicznie ukryta kokaina została wykryta w dostawie 22 ton cukru we Francji i w 100 kilogramach węgla, będącego częścią większego ładunku węgla wysłanego do Chorwacji.

• Amfetamina: W 2022 r. 7 państw członkowskich UE zgłosiło likwidację 108 laboratoriów amfetaminy (119 w 2021 r.): Holandia (39), Belgia (35), Polska (22), Hiszpania (5), Szwecja (5), Chorwacja (1) i Rumunia (1).

• Metamfetamina: W dziewięciu państwach członkowskich UE zgłoszono zlikwidowanie 242 laboratoriów metamfetaminy w 2022 r. (224 w 2021 r.): Czechy (202), Holandia (14), Bułgaria (12), Belgia (6), Polska (4), Grecja (1), Hiszpania (1), Słowenia (1) i Szwecja (1). W 2022 r. 15 państw członkowskich UE zgłosiło konfiskaty prekursorów potrzebnych do syntezy metamfetaminy metodą efedryny (efedryny i pseudoefedryny) w ilości 352 kilogramów (w postaci zarówno proszku, jak i tabletek). W 2021 r. 15 państw członkowskich UE zgłosiło konfiskatę 723 kilogramów.

• Metamfetaminę można również produkować, wykorzystując BMK jako materiał wyjściowy (BMK służy również do produkcji amfetaminy). W 2022 r. w Europie skonfiskowano 1329 litrów BMK (w 2021 r. było to blisko 5100 litrów) i 26,6 ton substancji (w 2021 r. 10,5 tony), które mogą być wykorzystane do produkcji BMK. Konfiskaty obejmowały 25,6 ton glicydowych pochodnych BMK (736 kilogramów w 2021 r.), 379 kilogramów MAPA (blisko 9,7 ton w 2021 r.) i ponad 500 kilogramów APAA i APAAN (50 kilogramów APAA w 2021 r.). Dwa nowe alternatywne związki chemiczne, które można wykorzystać do produkcji BMK, DEPAPD i enolan DEPAPD, po raz pierwszy zgłoszono w Europie (i na świecie) w 2022 r. i skonfiskowano je w stosunkowo niewielkich ilościach. Ponadto konfiskaty kwasu winowego, substancji chemicznej umożliwiającej odzyskiwanie najsilniejszej i najbardziej poszukiwanej formy metamfetaminy (d-metamfetaminy, stosowanej do „krystalicznej metamfetaminy”) z mieszanek produkowanych metodą BMK, osiągnęły 2,6 ton w 2022 r. (4,5 ton w 2021 r.). Zgłosiły je Belgia, Niemcy i Holandia. Wskazuje to, że w Europie nadal prowadzona jest produkcja d-metamfetaminy na dużą skalę. Zwiększone ilości prekursorów metamfetaminy i pokrewnych substancji chemicznych konfiskowane w Europie odzwierciedlają globalne znaczenie grup zajmujących się produkcją narkotyków syntetycznych w Unii Europejskiej.

• MDMA: W 2022 r. sześć państw członkowskich UE zgłosiło likwidację 48 laboratoriów MDMA (25 w 2021 r.). Belgia zgłosiła 27 laboratoriów MDMA w 2022 r. (8 w 2021 r.), przy czym Holandia zgłosiła 13 laboratoriów, Hiszpania 5 laboratoriów, a Francja, Polska i Szwecja – po 1. Ilość skonfiskowanych prekursorów MDMA wzrosła w 2022 r. do 20,5 ton (7,1 ton w 2021 r.). Konfiskaty prekursora MDMA PMK i jego glicydowych pochodnych przekroczyły 19,9 ton w 2022 r. (2,6 ton w 2021 r.). Zgłoszono również inne alternatywne substancje chemiczne: W 2022 r. skonfiskowano mniejsze ilości MAMDPA (37 kilogramów w porównaniu do 4,5 tony w 2021 r.). Doniesienia o wzroście liczby konfiskat prekursorów MDMA, w połączeniu z informacjami na temat eksportu MDMA, mogą odzwierciedlać wzrost produkcji narkotyku na rynki globalne i ogólne odbicie po spadku związanym z pandemią COVID-19.

• Katynony: W 2022 r. w Unii Europejskiej zlikwidowano 29 zakładów produkujących syntetyczne katynony. Niektóre z nich działały na dużą skalę (15 w 2021 r.): 23 w Polsce (12 w 2021 r.) i 6 w Holandii (2 w 2021 r.). Konfiskaty prekursorów syntetycznych katynonów wyniosły 558 kilogramów w 2022 r. (555 kilogramów w 2021 r.), głównie w Polsce (355 kilogramów). We Francji zatrzymano 1 tonę prekursora 4-CMC 1-(4-chlorofenylo)propan-1-onu, pochodzącego z Chin i znajdującego się w drodze do Polski.

• Syntetyczne opioidy: W 2023 r. łotewska policja poinformowała o zlikwidowaniu miejsca wyposażonego w sprzęt do produkcji fentanylu i o przejęciu prawie 2 kilogramów narkotyku, a także 2,7 kilogramów prekursora fentanylu NPP w tym samym obiekcie. Również w 2023 r. łotewska policja poinformowała o zlikwidowaniu nielegalnego laboratorium metadonu.

• Składowiska odpadów: W 2022 r. w Belgii (41) i Holandii (153) odnotowano 194 składowiska odpadów i sprzętu do produkcji narkotyków w Unii Europejskiej (w 2021 r. było ich 234). 

EMCDDA i Europol – EU Drug Markets: In-depth analysis (Rynki narkotykowe w UE: szczegółowa analiza) zawiera dokładne informacje na temat produkcji nielegalnych narkotyków i handlu nimi.

Dane źródłowe

Dane wykorzystane do opracowania infografik i wykresów na tej stronie można znaleźć poniżej.

Pokaż tabele z danymi źródłowymi