Choroby zakaźne związane z używaniem narkotyków — bieżąca sytuacja w Europie (Europejski raport narkotykowy 2024)

Ponowny wzrost liczby powiadomień o zakażeniach wirusem HIV do poziomu sprzed pandemii uwypukla potrzeby w zakresie rozwoju usług

Osoby dożylnie używające narkotyków są narażone na ryzyko zakażenia, np. wirusowym zapaleniem wątroby typu B i C (HVB i HCV) oraz ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV). Zakażenia te mogą powodować przewlekłe choroby, które mogą być przyczyną poważnych powikłań zdrowotnych, a nawet śmierci. Chociaż długoterminowa tendencja w zakresie nowych zakażeń wirusem HIV związanych z dożylnym używaniem narkotyków w Unii Europejskiej zmniejsza się, w ponad połowie krajów przekazujących dane odnotowano wzrost liczby nowych powiadomień o zakażeniach wirusem HIV w 2022 r. w porównaniu z 2021 r. (Wykres 10.1). Wzrost zaobserwowany w 2022 r. może, przynajmniej częściowo, odzwierciedlać większą liczbę testów na obecność wirusa HIV wykonaną po zniesieniu ograniczeń przemieszczania się związanych z COVID-19 i powrocie do trybu funkcjonowania usług zdrowotnych (w tym testów na obecność wirusa HIV) sprzed pandemii. Innym możliwym czynnikiem wpływającym na te dane jest przemieszczanie się osób z rozpoznanym zakażeniem wirusem HIV w państwach europejskich po rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Dlatego dane te należy interpretować ostrożnie, ponieważ niekoniecznie wskazują one na wzrost liczby nowych zakażeń. Nie podważają również długoterminowego spadku liczby zgłoszeń zakażeń wirusem HIV. Jednakże spadek o 38% odnotowywany od 2010 r. jest niższy od zakładanego przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) celu redukcji o 75%, co wskazuje na konieczność wzmożonych wysiłków w tym obszarze.

 

Źródło: ECDC.

Ważne jest również zwrócenie uwagi na rolę, jaką substancje pobudzające zdają się odgrywać w kontekście zakażeń wirusem HIV związanych z dożylnym używaniem narkotyków. Dożylne używanie samych substancji pobudzających lub w połączeniu z opioidami, było związane z większością ognisk zakażeń wirusem HIV udokumentowanych w Europie w ciągu ostatnich dziesięciu lat, a lokalne ogniska zakażeń wirusem HIV powiązane z dożylnym używaniem substancji pobudzających nadal są zgłaszane. Przykładem otwartego ogniska, które było czynne również w 2022 r., jest ognisko w Monzie we Włoszech (Wykres 10.2). Zwiększona dostępność kokainy na europejskim rynku narkotyków i jej używanie dożylne jest powodem do niepokoju, ponieważ może prowadzić do większej liczby ognisk zakażeń wirusem HIV.

 

 

Dodatkowym powodem do niepokoju jest fakt, że w 2022 r. ponad 40% nowych zdiagnozowanych przypadków zakażenia wirusem HIV związanych z dożylnym używaniem narkotyków w Unii Europejskiej zostało stwierdzonych późno. Pacjenci z późnym rozpoznaniem zakażenia HIV są narażeni na podwyższone ryzyko zachorowalności i śmiertelności związanej z zakażeniem wirusem HIV, a w ich przypadku odpowiedź na leczenie przeciwretrowirusowe może być słabsza. Dobrowolne i poufne badania na obecność chorób zakaźnych u osób dożylnie używających narkotyków stanowią warunek wstępny dla zapewnienia opieki i leczenia.

Do 2022 r. żadne państwo zgłaszające dane do EMCDDA nie osiągnęło jeszcze wszystkich celów WHO dotyczących ciągłości opieki wśród osób dożylnie używających narkotyków żyjących z wirusem HIV. Cele te zakładają, że do 2030 r. 95% osób żyjących z wirusem HIV będzie testowanych, 95% z nich będzie poddawanych terapii antyretrowirusowej, a 95% z nich osiągnie supresję wirusa. Ogólnie rzecz biorąc, wśród osób żyjących z wirusem HIV, osoby dożylnie używające narkotyków mają mniejsze szanse na diagnozę, objęcie opieką i osiągnięcie supresji wirusologicznej. Oznacza to większe ryzyko zachorowalności i śmiertelności związanej z HIV, a także możliwość dalszego przenoszenia wirusa. Najnowsze wytyczne EMCDDA i ECDC dotyczące profilaktyki i kontroli chorób zakaźnych wśród osób dożylnie używających narkotyków popierają wdrażanie dostosowanych do potrzeb usług testowania w społeczności. Obejmuje to testowanie poza formalnymi placówkami opieki zdrowotnej, na przykład w ramach usług zewnętrznych, i podkreśla, w jaki sposób bardziej zintegrowane podejście do testowania i powiązania z opieką jest skutecznym sposobem na zmniejszenie tych utrzymujących się nierówności w zakresie opieki zdrowotnej. Podejścia do redukcji szkód są obecnie postrzegane jako mające fundamentalne znaczenie dla ograniczenia przenoszenia wirusa HIV wśród osób dożylnie używających narkotyków, zwłaszcza udostępnianie sterylnego sprzętu do wstrzykiwania, m. in. jego wymiany zarówno w zakładach karnych, jak i za pośrednictwem aptek. Jednak zasięg i dostęp do bezpłatnych igieł i strzykawek są nadal niewystarczające w wielu krajach, a tylko 5 z 17 krajów, które udostępniły dane, osiągnęło cele WHO w zakresie świadczenia usług w 2022 r. (Wykres 10.3). W niektórych krajach uzyskanie finansowania na służby redukcji szkód współpracujące z osobami dożylnie używającymi narkotyków może być trudne. Na przykład organizacje pozarządowe w Bułgarii i Rumunii doświadczyły w ostatnich latach trudności z finansowaniem i zamówieniami, co doprowadziło do ograniczenia oferty. W Sofii, w okresie ograniczenia dostępności strzykawek, wskaźniki rozpowszechnienia zakażeń wirusem HIV w rutynowych testach diagnostycznych przeprowadzanych w ośrodkach leczenia uzależnień wzrosły i w 2022 r. osiągnęły 15%, co odzwierciedla ryzyko wzrostu zakażeń w przypadku niewystarczającego poziomu usług.

 

Norwegia jest na dobrej drodze do wyeliminowania HCV jako zagrożenia dla zdrowia publicznego wśród osób dożylnie używających narkotyków

W Europie osoby dożylnie używające narkotyków są również bardziej narażone na przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby, a ta droga podania pozostaje najczęstszym czynnikiem ryzyka nowych diagnoz zakażenia wirusem HCV. Przeprowadzone niedawno badanie wykazało, że co najmniej 36% ogólnego rozpowszechnienia przewlekłego HCV w państwach członkowskich UE, Norwegii i Islandii jest związane z dożylnym używaniem narkotyków. Istnieją również dowody na to, że usługi redukcji szkód, np. programy wymiany igieł i strzykawek, a także zapewnienie leczenia agonistami receptorów opioidowych, może zmniejszyć ryzyko przenoszenia zakażenia wirusem HCV. Jak wspomniano wcześniej, zasięg tych interwencji i dostęp do nich znacznie się różnią w poszczególnych krajach europejskich (Wykres 10.4). W kontekście przeciwdziałania szkodom związanym z zakażeniem wirusem HCV ważne jest zidentyfikowanie osób przewlekle zakażonych tym wirusem, gdyż osoby te narażone są na marskość wątroby i raka oraz mogą przenosić wirusa na inne osoby poprzez wspólne używanie przyrządów do wstrzykiwań, które miały kontakt z ich krwią. W wielu krajach istnieją jednak bariery utrudniające wykonywanie testów i leczenie zakażenia wirusem HCV, co może skutkować brakiem diagnozy i leczenia wielu zakażeń HCV.

Dane odpowiadają poziomom NUTS 2 lub 3. Informacje na temat NUTS (nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych) można znaleźć na stronie internetowej Eurostatu. Brak danych na poziomie NUTS 2 lub 3 nie oznacza, że interwencja nie jest dostępna w danym kraju.

Trendy czasowe w rozpowszechnieniu czynnego zakażenia wirusem HCV wśród osób dożylnie używających narkotyków są przydatne do monitorowania wpływu profilaktyki i leczenia. EMCDDA monitoruje postępy na szczeblu krajowym za pomocą barometru eliminacji. Spośród krajów przekazujących dane do EMCDDA jedynie Norwegia dysponuje dowodami na to, że w latach 2015–2021 udało się zmniejszyć o 80% rozpowszechnienie wirusowego HCV wśród osób dożylnie używających narkotyków, co jest konieczne do osiągnięcia celu zrównoważonego rozwoju 3.3 dotyczącego wyeliminowania HCV do 2030 r. Częstość występowania czynnego zakażenia wirusem HCV, mierzona stężeniem HCV RNA w obszernym badaniu seroprewalencji wśród osób dożylnie używających narkotyków i korzystających z usług ograniczania szkód w Oslo, zmniejszyła się o ponad 80% od 2015 r. (46%) do 2022 r. (8,9%). Podobną tendencję w częstości występowania czynnych zakażeń zaobserwowano w Bergen i Stavanger, natomiast badania modelowe wskazują, że w tym samym okresie zapadalność wśród osób dożylnie używających narkotyków zmniejszyła się w skali kraju o 79%.

Reagowanie na interakcje między ryzykownym używaniem narkotyków a zachowaniami seksualnymi wymaga współpracy wielu agencji

Używanie nielegalnych substancji pobudzających i innych narkotyków w celu ułatwienia grupowych kontaktów seksualnych, czasami trwających przez dłuższy czas, pomiędzy mężczyznami uprawiającymi seks z innymi mężczyznami jest znane jako chemsex. Do narkotyków związanych z tą praktyką zaliczają się syntetyczne substancje pobudzające, depresyjne i dysocjacyjne. W niektórych sytuacjach może mieć miejsce zarówno używanie narkotyków wysokiego ryzyka, jak i ryzykowne zachowania seksualne, co sprawia, że​jest to istotny obszar działań informacyjno-edukacyjnych i redukujących szkody. Konsumpcja niektórych z tych narkotyków w sposób ryzykowny, w tym używanie dożylne stwarza ryzyko chorób zakaźnych, ostrej toksyczności związanej z narkotykami i innych problemów zdrowotnych. Osoby używające narkotyków w ten sposób często nie zgłaszają się do klinik leczenia uzależnień, ale mogą mieć kontakt z innymi usługami, np. z usługami zdrowia seksualnego. Zapewnienie osobom podejmującym zachowania wysokiego ryzyka skutecznych rozwiązań ograniczających szkody nadal stanowi wyzwanie. Konieczne jest zatem opracowanie dostosowanych interwencji. W Europie usługi leczenia problemów związanych z narkotykami i zdrowiem seksualnym są zazwyczaj finansowane oddzielnie, mają różne kryteria kwalifikowalności i rzadko znajdują się w tym samym miejscu. Utrudnia to zapewnienie zintegrowanej opieki osobom narażonym na podwójne ryzyko: kontakty seksualne bez zabezpieczenia i ryzykowne używanie narkotyków w kontekście seksualnego używania narkotyków.

Aby osiągnąć globalne cele, nadal konieczne są większe inwestycje

Unijni decydenci zobowiązali się do realizacji strategii WHO w zakresie zdrowia na świecie, aby do 2030 r. położyć kres AIDS, epidemiom wirusowego zapalenia wątroby i chorobom przenoszonym drogą płciową. Osiągnięcie tych celów wymaga jednak w dalszym ciągu większych inwestycji w usługi redukcji szkód, testowanie i powiązanie z leczeniem, ponieważ w wielu krajach dostępność takich usług jest nadal niewystarczająca. W związku z tym konieczne jest podjęcie intensywniejszych wysiłków w celu zapobiegania przyszłym epidemiom i ograniczania przenoszenia, a tym samym zmniejszenia obciążenia chorobami związanymi z wirusami HIV, HCV, HBV i innymi zakażeniami wśród osób dożylnie używających narkotyków.

Kluczowe dane i tendencje

HIV/AIDS

• W 2022 r. liczba nowych zgłoszeń zakażeń wirusem HIV związanych z dożylnym używaniem narkotyków w Unii Europejskiej wzrosła do 968 w porównaniu z 662 w roku poprzednim (Wykres 10.5).
• Odsetek nowych przypadków zakażeń wirusem HIV związanych z dożylnym używaniem narkotyków również wzrósł w latach 2021–2022: z 4,8% do 5,9% nowych przypadków, w których droga transmisji była znana. W 2022 r. odsetek nowych przypadków zakażenia wirusem HIV związanych z dożylnym używaniem narkotyków wyniósł ponad 10% w Łotwie (25%), Finlandii (21%), Luksemburgu (19%), Grecji (15%), Litwie (14%), Niemczech (11%) i Norwegii (11%).
• W 2022 r. w Unii Europejskiej zgłoszono 165 nowych diagnoz AIDS związanych z dożylnym używaniem narkotyków.
• Opóźniona diagnoza i rozpoczęcie leczenia wśród zmarginalizowanych grup społecznych to charakterystyczna cecha najnowszego ogniska zakażeń HIV wykrytego w Unii Europejskiej. Ma ono miejsce w regionie Lombardia we Włoszech, i obejmowało 20 powiązanych analitycznie zakażeń nabytych w latach 2006-2022, pochodzących od tego samego szczepu wirusa HIV wykazującego mutacje związane z opornością.

 

HCV i HBV

• Pięć krajów europejskich dysponuje najnowszymi danymi szacunkowymi dotyczącymi częstości występowania czynnego zakażenia wirusem HCV wśród osób dożylnie używających narkotyków i korzystających z usług związanych z narkotykami. Częstość występowania czynnego zakażenia wirusem HCV wynikająca z badań seroprewalencji wahała się od nieco poniżej 9% (Oslo, 2022 r.) do 27% (Bawaria, 2022 r.), podczas gdy wyniki rutynowych testów diagnostycznych na HCV wahały się od 15% (Belgia, 2019 r.) do 59% (Austria, 2020 r.) i 62% (Szwecja, 2014 r.) (Wykres 10.6).
• Przegląd diagnostyki i leczenia zakażenia wirusem HCV w kilku krajach europejskich pozwala lepiej zrozumieć powiązania między leczeniem a diagnostyką. W 2022 r. dane z programów leczenia w Grecji wskazały, że z 26% osób dożylnie używających narkotyków, u których stwierdzono obecność HCV-RNA, 85% zgłosiło, że przepisano im leczenie, a 54% osób, u których zdiagnozowano HCV, ukończyło leczenie. W Norwegii coroczne badanie seroprewalencji przeprowadzone wśród osób stale dożylnie używających narkotyków i zgłaszających się do ośrodków leczenia uzależnień w Oslo wykazało znaczący spadek rozpowszechnienia HCV-RNA od 2015 r. (46%) do 2022 r. (8,9%), co odzwierciedla wpływ środków zapobiegawczych i leczniczych.
• W 2023 r. odnotowano, że osoby dożylnie używające narkotyków borykały się z ograniczeniami klinicznymi lub finansowymi w dostępie do leczenia zakażenia wirusem HCV bezpośrednio działającym lekiem przeciwwirusowym w 5 państwach członkowskich UE.
• Szacunkowe dane dotyczące zakażenia wirusem HBV (mierzone obecnością antygenu powierzchniowego wirusa zapalenia wątroby typu B), pochodzące z ostatnich badań seroprewalencji wśród osób dożylnie używających narkotyków, wahały się od 0,4% (Czechy, 2022 r.) do 5,3% (Hiszpania, 2021 r.).
• W 2023 r. w 20 państwach członkowskich UE obowiązywała polityka dotycząca wirusowego zapalenia wątroby obejmująca osoby dożylnie używających narkotyków. Zintegrowanie testów i leczenia zakażeń HCV, HBV i HIV z działaniami na rzecz redukcji szkód, leczeniem uzależnień i opieką zdrowotną w zakładach karnych jest kluczowe dla osiągnięcia celów ciągłości opieki nad osobami dożylnie używającymi narkotyków.

 

      Niskie dowody |       Umiarkowane dowody

Dane źródłowe

Pokaż tabele z danymi źródłowymi