Redukcja szkód — bieżąca sytuacja w Europie (Europejski raport narkotykowy 2024)

Redukcja szkód obejmuje interwencje, programy i strategie polityczne, które mają na celu ograniczenie zdrowotnych, społecznych i ekonomicznych szkód związanych z używaniem narkotyków dla jednostek, społeczności i społeczeństw. Na tej stronie zamieszczono najnowsze analizy interwencji na rzecz redukcji szkód w Europie, między innymi najważniejsze dane dotyczące leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych, informacje o programach związanych z naloksonem oraz pomieszczeniach do konsumpcji narkotyków. 

Niniejsza strona stanowi część Europejskiego raportu narkotykowego 2024 – corocznego przeglądu sytuacji narkotykowej w Europie sporządzonego przez EMCDDA.

Table of contents/Search

Table of contents/Search

Search within the book

Operator

Any match

Exact term match only

Select any filter and click on Search to see results

Close

Ostatnia aktualizacja: 11 czerwca 2024 r.

Zmieniające sią problemy narkotykowe stwarzają liczne problemy dla redukcji szkód

Używanie narkotyków uznawane jest powszechnie za jedną z przyczyn ogólnoświatowego obciążenia chorobami. Interwencje mające na celu zmniejszenie tego obciążenia obejmują działania prewencyjne prowadzące do ograniczenia lub spowolnienia tempa rozpoczynania używania narkotyków oraz oferowanie leczenia osobom, u których wystąpiły problemy z narkotykami. Uzupełniający zestaw podejść można określić mianem redukcji szkód. W tym przypadku nacisk kładzie się na pracę osobami używającymi narkotyków bez oceniania ich, aby ograniczyć ryzyko związane z zachowaniami, które najczęściej wiążą się z niekorzystnymi skutkami dla zdrowia, a ogólniej ujmując, na promowanie zdrowia i dobrostanu. Najbardziej znaną inicjatywą jest zapewnienie sterylnego sprzętu do wstrzykiwań osobom dożylnie używającym narkotyków, co ma na celu zmniejszenie ryzyka zarażenia się chorobą zakaźną. Z czasem tego rodzaju podejście przyczyniło się, jak się wydaje, do stosunkowo niskiego w porównaniu z normami międzynarodowymi wskaźnika nowych zakażeń wirusem HIV, obecnie związanych z dożylnym używaniem narkotyków w Europie. W ciągu ostatniej dekady, wraz ze zmianą wzorców używania narkotyków i ewolucją cech osób używających narkotyki, interwencje mające na celu redukcję szkód musiały zostać dostosowane, aby uwzględniać szerszy zakres efektów zdrowotnych i ryzykownych zachowań. Najważniejsze z nich to ograniczenie ryzyka przedawkowania narkotyków i rozwiązanie często poważnych i złożonych problemów zdrowotnych i społecznych, z którymi borykają się osoby używające narkotyków w grupach bardziej zmarginalizowanych i wykluczonych społecznie.

Aby ograniczyć zmieniające się szkody związane z narkotykami, konieczne jest zastosowanie szerokiego zakresu reakcji

Z używaniem narkotyków wiążą się przewlekłe i ostre problemy zdrowotne, na które dodatkowy wpływ mogą mieć liczne czynniki, takie jak właściwości danej substancji, droga podania, wytrzymałość organizmu oraz kontekst społeczny, w którym odbywa się konsumpcja narkotyku. Do problemów przewlekłych zalicza się uzależnienie oraz choroby zakaźne wywołane przez narkotyki. Występuje jednak również szereg ostrych szkód, z których przedawkowanie narkotyków jest prawdopodobnie najlepiej udokumentowane. Mimo że na poziomie populacji jest to zjawisko stosunkowo rzadkie, używanie opioidów nadal jest przyczyną dużej części zachorowań i zgonów związanych z używaniem narkotyków Szczególnie wysokie ryzyko wiąże się z dożylnym używaniem narkotyków. W związku z tym praca z osobami używającymi opioidów i osobami dożylnie używającymi narkotyków była od zawsze ważnym celem interwencji służących redukcji szkód, a także obszarem, w którym modele świadczenia usług są najbardziej rozwijane i oceniane.

Dlatego też w ciągu ostatnich trzydziestu lat w Europie niektóre usługi redukcji szkód coraz bardziej integrowano z głównym nurtem opieki zdrowotnej dla osób używających narkotyków w Europie. Początkowo koncentrowano się na rozszerzeniu dostępu do leczenia agonistami receptorów opioidowych oraz programach wymiany igieł i strzykawek w ramach reakcji na używanie narkotyków wysokiego ryzyka, przede wszystkim na dożylne używanie heroiny i epidemię HIV/AIDS. Najnowsze wspólne wytyczne EMCDDA i ECDC dotyczące profilaktyki i kontroli chorób zakaźnych wśród osób dożylnie używających narkotyków zalecają zapewnienie leczenia agonistami receptorów opioidowych w celu zapobiegania wirusowemu zapaleniu wątroby typu C i HIV, a także w celu ograniczenia ryzykownych zachowań związanych używaniem dożylnym i częstotliwości ich używania, zarówno w środowisku społecznym, jak i w zakładach karnych. Wytyczne zalecają również zapewnienie sterylnego sprzętu do wstrzykiwań oprócz leczenia agonistami receptorów opioidowych, aby zmaksymalizować zasięg i skuteczność interwencji wśród osób dożylnie używających opioidów.

W ciągu ostatnich trzech dekad w niektórych krajach UE poszerzono podejście do ograniczania szkód, aby objąć nim również inne rodzaje reakcji, w tym pomieszczenia do konsumpcji narkotyków i programy udostępniania naloksonu do użytku domowego, mające na celu ograniczenie liczby śmiertelnych przedawkowań (Wykres 13.1). Interwencje prowadzące do ograniczenia liczby zgonów związanych z opioidami obejmują profilaktykę przedawkowań oraz zapobieganie zgonom w przypadku przedawkowania (Wykres 13.2).

W niektórych krajach istnieją punkty sprawdzania narkotyków, których celem jest umożliwienie poszczególnym osobom poznanie substancji zawartych w nielegalnych narkotykach, które nabyli. Przykładowo tabletki zakupione jako MDMA mogą także zawierać substancje fałszujące i inne narkotyki, takie jak syntetyczne katynony. W związku z tym, że na nielegalnym rynku dostępnych jest wiele syntetycznych środków pobudzających i nowych substancji psychoaktywnych w postaci podobnie wyglądających proszków lub tabletek, konsumenci są coraz bardziej narażeni na nieświadomość, jakiego konkretnego środka pobudzającego lub jakiej mieszanki substancji używają.

Rosnąca integracja rynków nowych substancji psychoaktywnych i środków odurzających stwarza nowe wyzwania dla zdrowia publicznego. Przykładami są mieszanka marihuany z syntetycznymi kannabinoidami, mieszanka środków pobudzających z katynonami i ketaminą lub nowe syntetyczne opioidy mieszane z heroiną lub fałszywie sprzedawane jako heroina. Ponieważ przypadki zatruć mogą rozwijać się błyskawicznie, coraz ważniejsze staje się zrozumienie, na czym polega skuteczne przekazywanie informacji o ryzyku. Chociaż zakres świadczonych usług może się różnić, wszystkie służby sprawdzania narkotyków podejmują pewnego rodzaju działania w zakresie informowania o ryzyku dla zdrowia. Często wydawane są ostrzeżenia dotyczące sprawdzanych narkotyków, a dane są przekazywane innym zainteresowanym stronom. Celem jest zapobieganie szkodom lub ich ograniczanie na poziomie jednostki (osoby zgłaszającej substancję do sprawdzania) oraz populacji (innych osób, które mogą być narażone na działanie tej samej substancji). Przyszłe działania w tym obszarze mogą obejmować starania o harmonizację i wypracowanie konsensusu wśród europejskich służb sprawdzania narkotyków w sprawie określenia kryteriów i progów dotyczących tego, kiedy i jak wydawać ostrzeżenia, a także przyjęcie opartych na dowodach standardowych procedur operacyjnych w zakresie informowania o zagrożeniach dla zdrowia. Zagadnienia te omówiono w opracowanym niedawno przez EMCDDA i Transeuropejski Projekt Informacji o Narkotykach podręczniku dotyczącym strategii komunikacji o ryzyku dla zdrowia.

Niektóre z tych interwencji w dalszym ciągu budzą kontrowersje z powodów np. ich statusu prawnego i ewolucyjnego charakteru bazy dowodowej. W związku z tym zasięg tych nowszych interwencji pozostaje nierównomierny w obrębie danego kraju oraz pomiędzy krajami, a jeżeli w ogóle są one dostępne najczęściej można je spotkać jedynie w dużych miastach. Ogólnie rzecz biorąc, zasięg i dostęp do usług służących redukcji szkód, również do tych modeli usług, które funkcjonują od dawna i są stosunkowo dobrze udokumentowane, znacznie się różnią w zależności od kraju UE. W niektórych krajach one jednak są nadal niewystarczające w porównaniu z szacowanymi potrzebami.

Zwiększenie gotowości do redukcji szkód wyrządzanych przez syntetyczne narkotyki o dużej sile działania i nieumyślną konsumpcję

Silnie działające substancje syntetyczne mają w Europie coraz większy potencjał do wywoływania szkód związanych z narkotykami, ponieważ niezamierzone spożycie tych substancji w postaci proszków lub mieszanin sprzedawanych jako inne narkotyki może prowadzić do zatruć i zgonów. Fakt ten, w połączeniu z bardziej złożonymi wzorcami politoksykomanii, potęguje i tak już poważne problemy związane z opracowaniem skutecznych rozwiązań ograniczających liczby zgonów w wyniku przedawkowania narkotyków i zatruć związanych z narkotykami. Przykład tej rosnącej złożoności, choć na razie na stosunkowo niewielką skalę, zaobserwowano w Estonii w 2022 r., gdzie zidentyfikowano mieszanki zawierające nowe syntetyczne opioidy i nowe benzodiazepiny, a także środek uspokajający – ksylazynę. Mieszaniny te, znane odpowiednio jako „benzo-dope” i „tranq-dope”, wiążą się ze wzrostem liczby zgonów z powodu przedawkowania i innych negatywnych skutków zdrowotnych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. W ostatnim czasie silnie działające opioidy benzimidazolowe (nitazeny), które są silniejsze niż fentanyl, również były przyczyną lokalnych zatruć w niektórych częściach Europy (zob. także Nowe substancje psychoaktywne – bieżąca sytuacja w Europie).

W związku z niedawnym wybuchem epidemii w Irlandii przeprowadzono szybką akcję informowania o ryzyku, przy wsparciu służb działających w programach niskoprogowych. W ramach ćwiczeń osobom odwiedzającym punkty sprzedaży narkotyków rozdawano ulotki oraz rozpowszechniano informacje w mediach społecznościowych i na platformach informacyjnych. Jest to przykład na to, że służby mogą potrzebować szybszej i bardziej intensywnej reakcji na ogniska zatruć narkotykami niż w przeszłości (Wykres 13.3). Obecność takich mieszanek i fałszywie sprzedawanych substancji na rynku podkreśla potrzebę dokonania przeglądu obecnych podejść do realizacji niektórych interwencji mających na celu redukcję szkód. Na przykład, dystrybucja i podawanie antagonisty receptorów opioidowych – naloksonu, może wymagać przeglądu w kontekście tych mieszanin i fałszywie sprzedawanych substancji. 

Ogólniej ujmując, biorąc pod uwagę możliwe zmiany na rynku syntetycznych opioidów, należy dokonać przeglądu bieżących planów przygotowania się na ewentualny wzrost dostępności i stosowania syntetycznych opioidów lub szkodliwości związanej z tymi substancjami oraz reagowanie na te zmiany. Może to obejmować zwiększenie zdolności w zakresie analizy toksykologicznej, przekazywanie powiadomień o zagrożeniach i gotowość do reagowania w pierwszej linii. W przypadkach, w których dostępne są pomieszczenia do konsumpcji narkotyków, kwestią do rozważenia mogą być ewentualne korzyści i zagrożenia wynikające z faktu świadczenia usług kontroli substancji odurzających. Na przykład większość pomieszczeń do konsumpcji narkotyków w Kanadzie oferuje sprawdzanie narkotyków pod kątem fentanylu. Jest to obecnie rzadkość w Unii Europejskiej, ale pomieszczenie do konsumpcji narkotyków w Kopenhadze niedawno zaczęło świadczyć tę usługę. Inne projekty pilotażowe są prawdopodobnie opracowywane w innych częściach Europy.

Szkodliwe skutki używania środków pobudzających w zależności od różnych wzorców ich stosowania

Ograniczanie ryzyka związanego z dożylnym używaniem narkotyków zawsze było ważnym celem interwencji prowadzących do redukcji szkód, a modele usług w tym zakresie są stosunkowo dobrze rozwinięte i udowodnione. Jednak nawet w tym obszarze zmiany w konsumpcji narkotyków stwarzają nowe wyzwania dla skutecznego świadczenia usług. W ciągu ostatniej dekady w 7 miastach europejskich w 6 krajach UE miały miejsce epidemie zakażeń wirusem HIV związane z dożylnym używaniem nielegalnych syntetycznych środków pobudzających. W przypadku stosowania środków pobudzających istnieje prawdopodobieństwo częstszego używania dożylnego niż w przypadku stosowania heroiny, natomiast kruszenie i rozpuszczanie cracku i innych tabletek w celu ich dożylnego użycia niesie ze sobą dodatkowe zagrożenia dla zdrowia. Tego typu wzorce konsumpcji rodzą pytania dotyczące na przykład rodzaju i odpowiedniej ilości igieł i strzykawek wydawanych osobom biorącym udział w otwartych scenach narkotykowych, które obecnie charakteryzują się zazwyczaj używaniem wielu narkotyków jednocześnie. Istnieją dodatkowe obawy, że ograniczenia usług podczas blokad związanych z COVID-19 miały negatywny wpływ na przeprowadzanie testów w kierunku zakażeń związanych z narkotykami, takich jak HIV i HCV, oraz na dostęp do opieki wśród bardziej wrażliwych i zmarginalizowanych grup osób używających narkotyków, w tym osób doświadczających bezdomności.

Syntetyczne środki pobudzające i różne inne substancje są używane w celu ułatwienia i wzmocnienia doznań podczas kontaktów seksualnych w kontekście seksualnego używania narkotyków przez różne grupy, głównie przez mężczyzn uprawiających seks z mężczyznami, co jest znane jako „chemsex”. Choć definicja ta nie jest precyzyjna, zwykle stosuje się ją w odniesieniu do sytuacji lub wydarzeń, w których może wystąpić zarówno ryzykowne używanie narkotyków, jak i ryzykowne zachowania seksualne. Zaliczają się do nich m.in. środki pobudzające, takie jak metamfetamina, kokaina i syntetyczne katynony, alkohol, środki uspokajające, takie jak GHB/GBL, oraz środki dysocjacyjne, takie jak ketamina. Choć trudno jest oszacować skalę zjawiska chemseksu, informacje z badań naukowych wskazują, że jest to problem obecny, choć występuje na niewielką skalę i tylko wśród określonych podgrup osób używających narkotyków, w całej Europie. Zapewnienie skutecznych działań mających na celu ograniczenie szkód dla osób zaangażowanych w zachowania wysokiego ryzyka nadal stanowi wyzwanie, i potrzebny jest rozwój dostosowanych interwencji. Prawdopodobnie konieczne będzie również na tym obszarze silne partnerstwo między agencjami świadczącymi usługi w zakresie zdrowia seksualnego a służbami zajmującymi się ograniczaniem szkód związanych z narkotykami.

Nowe wyzwania i możliwości redukcji szkód

Pomimo tego, że konopie indyjskie są najczęściej używaną w Europie niedozwoloną substancją odurzającą, można argumentować, że jest to również obszar, w którym często brakuje porad i interwencji w zakresie redukcji szkód. W Europie konopie indyjskie są powszechnie palone razem z tytoniem, dlatego warto rozważyć, jakie podejścia mogłoby zapewnić skuteczne rozwiązania w zakresie redukcji szkód związanych z paleniem w tej grupie. Ogólnie rzecz biorąc, w miarę jak rodzaje i postacie produktów konopnych dostępnych w Europie ulegają ciągłym zmianom, ewoluują również kwestie dotyczące wpływu tych zmian na reakcje w zakresie redukcji szkód. Produkty otrzymywane z konopi indyjskich, zarówno haszysz, jak i marihuana, mają obecnie większą siłę działania – zawierają więcej THC niż dawniej, a produkty z konopi indyjskich o dużej sile działania wiążą się z większymi ostrymi i przewlekłymi problemami zdrowotnymi. Ponadto zwiększyła się różnorodność produktów – obecnie dostępne są produkty jadalne, e-płyny i ekstrakty. Zmiany te stwarzają nowe potencjalne problemy w określaniu skutecznych interwencji służących redukcji szkód oraz możliwości ich wdrożenia w celu ograniczenia szkód. 

Konopie indyjskie nie są jedynym obszarem, w którym podejście ukierunkowane na redukcję szkód może odegrać większą rolę. Jak odnotowano w innych częściach tegorocznego Europejskiego raportu narkotykowego, pojawiają się również oznaki rosnącego zainteresowania konsumentów mniej znanymi substancjami, m. in. narkotykami dysocjacyjnymi i substancjami psychodelicznymi, takimi jak podtlenek azotu i ketamina. Substancje te mogą potencjalnie wyrządzać szkody, a niektóre wzorce ich używania mogą zwiększać ryzyko wystąpienia negatywnych skutków, co stwarza możliwości zastosowania podejść ukierunkowanych na redukcję szkód.

Mimo że niektóre działania w zakresie redukcji szkód budzą kontrowersje w niektórych krajach Europy, powszechnie akceptowana jest ogólna koncepcja, że oparte na dowodach środki redukcji szkód stanowią istotny element zrównoważonej polityki antynarkotykowej. Konteksty, w których działają usługi redukcji szkód, wspierająca je baza dowodowa oraz to, co stanowi standardy jakości opieki w tym obszarze, pozostają zatem kluczowymi kwestiami dalszego rozwoju i rozważań politycznych. Patrząc w przyszłość, rozwijające się zagrożenia dla zdrowia publicznego wynikające z dynamicznych rynków niedozwolonych środków odurzających w Europie podkreślają rosnącą potrzebę oceny nowych i rozwijających się modeli świadczenia usług, które mogą być potrzebne do ochrony zdrowia osób narażonych na niekorzystne skutki wynikające z bardziej złożonych wzorców konsumpcji, nowych substancji i mieszanin lub związanych z określonymi podgrupami lub środowiskami.

Opracowanie EMCDDA Health and Social Responses to Drug Problems: a European Guide (Reakcje na problemy narkotykowe w obszarze zdrowotnym i w wymiarze społecznym: przewodnik europejski) zawiera szczegółowe informacje dla osób pragnących dowiedzieć się więcej na temat istniejących dowodów dotyczących względnej skuteczności redukcji szkód i innych form interwencji.

Kluczowe dane i tendencje

Programy wymiany igieł i strzykawek

• Programy wymiany igieł i strzykawek są również powszechnie dostępnym i standardowym elementem usług redukcji szkód. W 2022 r. wszystkie państwa członkowskie UE i Norwegia wdrożyły programy wymiany igieł i strzykawek. Zasięg i dostęp do igieł i strzykawek nadal stanowią problem. Tylko 5 z 17 krajów UE, które udostępniły dane, osiągnie cele WHO w zakresie świadczenia tej usługi w 2022 r. (Wykres 13.4).

Leczenie z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych

• Leczenie agonistami receptorów opioidowych można uznać za skuteczną formę leczenia uzależnienia od narkotyków, a także za model świadczenia usług, który realizuje niektóre cele redukcji szkód. Leczenie agonistami receptorów opioidowych jest dobrze ugruntowaną interwencją, która jest wdrażana we wszystkich krajach europejskich i jest uznawana za czynnik chroniący przed zgonami spowodowanymi przedawkowaniem. W klinikach leczenia opioidowego w Europie przepisuje się szereg leków będących agonistami receptorów opioidowych, jednak najszerzej stosowanym jest metadon – przyjmuje go około 56% pacjentów leczonych agonistami receptorów opioidowych, natomiast kolejne 35% otrzymuje leki na bazie buprenorfiny.

Programy udostępniania naloksonu do użytku domowego

• Do 2022 r. 16 krajów europejskich zgłosiło wdrożenie programów udostępniania naloksonu do użytku domowego, w tym projektów pilotażowych, w celu zapobiegania zgonom w wyniku przedawkowania, a 10 krajów zgłosiło otwarcie co najmniej jednego pomieszczenia do konsumpcji narkotyków, ułatwiającego bezpieczniejsze używanie i zapobieganie różnorakim problemom zdrowotnym(Wykres 13.5).

Usługi sprawdzania narkotyków

• Dwanaście państw europejskich poinformowało o istnieniu na ich terenie określonego rodzaju usług sprawdzania narkotyków. Usługi te mają na celu zapobieganie szkodom poprzez umożliwienie sprawdzenia, jakie substancje chemiczne znajdują się w zakupionych nielegalnych substancjach, a w niektórych przypadkach zapewnienie dostępu do poradnictwa lub szybkich interwencji. Stosowane przez służby techniki analityczne obejmują zarówno zaawansowaną technologię, informującą o mocy i zawartości licznych substancji, jak i metody, które po prostu pokazują obecność lub brak konkretnego narkotyku (Wykres 13.6).

Pomieszczenia do konsumpcji narkotyków

• Chociaż pomieszczenia do konsumpcji narkotyków stały się coraz bardziej akceptowaną formą redukcji szkód, w niektórych krajach ich tworzenie nadal stanowi problem. W 2023 r. pomieszczenia takie istniały w 10 państwach UE i Norwegii (Wykres 13.7). W środowiskach, w których występują społeczności wielokulturowe i grupy nowo przybyłych imigrantów, warto zwiększyć liczbę komunikatów w ojczystym języku tych osób. Ma to na celu redukcję szkód, w przypadku osób ryzykownie używających narkotyków.

Interwencje zdrowotne w zakładach karnych:

• Dane EMCDDA dotyczące redukcji szkód i interwencji terapeutycznych dostępnych w zakładach karnych w 2022 r. pokazują, że ciągłość leczenia agonistami receptorów opioidowych była dostępna we wszystkich państwach członkowskich UE z wyjątkiem Słowacji, a także w Turcji. Rozpoczęcie leczenia agonistami receptorów opioidowych w zakładzie karnym nie było dozwolone w 2 krajach (Bułgaria, Słowacja). Programy wymiany igieł i strzykawek były dostępne w zakładach karnych w 3 krajach: we wszystkich zakładach karnych w Hiszpanii i Luksemburgu (2) oraz w jednym zakładzie karnym dla kobiet w Niemczech. Nalokson do użytku domowego był dostępny w 7 krajach (Niemcy, Estonia, Irlandia, Francja, Włochy, Litwa, Norwegia) (Wykres 13.8).

Dane źródłowe

Dane wykorzystane do opracowania infografik i wykresów na tej stronie można znaleźć poniżej.

Pokaż tabele z danymi źródłowymi