Leczenie z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych – obecna sytuacja w Europie (Europejski raport narkotykowy 2025)
Osoby używające opioidów stanowią największą grupę poddawaną specjalistycznemu leczeniu uzależnienia od narkotyków, głównie w formie leczenia z wykorzystaniem agonisty receptorów opioidowych. Na tej stronie zamieszczono najnowszą analizę świadczenia leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych w Europie, między innymi najważniejsze dane na temat zasięgu leczenia, liczby osób nim objętych i ścieżek leczenia.
Strona ta stanowi część Europejskiego raportu narkotykowego 2025 – corocznego przeglądu sytuacji narkotykowej w Europie sporządzonego przez EUDA.
Ostatnia aktualizacja: 5 czerwca 2025 r.
W niektórych krajach UE dostęp do leczenia uzależnień od opioidów pozostaje ograniczony, a pojawiają się nowe wyzwania.
Chociaż obecnie o pomoc w związku z problemami narkotykowymi zwraca się coraz bardziej zróżnicowana grupa osób, długotrwały charakter leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych oznacza, że osoby objęte tym leczeniem nadal pochłaniają znaczną część środków inwestowanych w usługi związane z leczeniem uzależnień w wielu krajach. Mimo to dostęp do leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych jest zróżnicowany w poszczególnych państwach Unii Europejskiej, a w niektórych krajach jest niewystarczający. Ponadto działania podejmowane przez EUDA w odpowiedzi na uzależnienie od opioidów są dodatkowo utrudnione przez pojawiające się zmiany na rynku opioidów, potencjalny wpływ na optymalizację leczenia i problemy kadrowe w systemach leczenia.
Szacuje się, że w 2023 r. w Unii Europejskiej 1,7 mln osób otrzymało pomoc w związku z problemami związanymi z używaniem nielegalnych środków odurzających (2,1 mln, w tym Norwegia i Turcja). Specjalistyczne leczenie uzależnień od narkotyków obejmuje szereg podejść medycznych (w tym farmakologicznych), psychologicznych, społecznych i behawioralnych mających na celu zaprzestanie lub ograniczenie konsumpcji i dożylnego używania narkotyków. Ogólnie szacuje się, że około pół miliona osób w Unii Europejskiej, będących w grupie wysokiego ryzyka uzależnienia od opioidów, otrzymało jakąś formę leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych, co pozostaje głównym podejściem farmakologicznym do leczenia osób uzależnionych od opioidów i może być połączone z interwencjami psychospołecznymi.
Cele i wyniki leczenia mogą się znacznie różnić w zależności od rodzaju interwencji i potrzeb pacjentów. Cele leczenia mogą obejmować od abstynencji lub ograniczenia używania nielegalnych środków odurzających, przez zapobieganie szkodom, po reintegrację społeczną i powrót do zdrowia.
W najnowszych wytycznych EUDA i ECDC dotyczących profilaktyki i kontroli chorób zakaźnych wśród osób używających narkotyków drogą iniekcji zaleca się zapewnienie leczenia agonistami receptorów opioidowych zarówno w placówkach środowiskowych, jak i zakładach karnych, aby zapobiec przenoszeniu HCV i HIV oraz pomóc ograniczyć ryzykowne zachowania związane z dożylnym przyjmowaniem narkotyków oraz częstotliwość iniekcji. W wytycznych zaleca się również zapewnienie sterylnego sprzętu do iniekcji, obok leczenia z zastosowaniem agonistów receptorów opioidowych, tak aby zmaksymalizować zakres i skuteczność interwencji wśród osób przyjmujących opioidy drogą dożylną (zob. także Dożylne używanie narkotyków – obecna sytuacja w Europie oraz Choroby zakaźne związane z używaniem narkotyków – obecna sytuacja w Europie).
Nadal jednak istnieją istotne różnice między krajami w zakresie warunków i form świadczenia leczenia oraz stopnia, w jakim dostępność leczenia agonistami receptorów opioidowych jest wystarczająca, aby zaspokoić potrzeby osób wymagających tej formy opieki. Zapewnienie leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych pozostaje niewystarczające i poniżej poziomów zalecanych przez WHO w niektórych państwach członkowskich UE, które zgłaszają duże rozpowszechnienie wysoce ryzykownego używania opioidów (zob. Kluczowe dane i tendencje poniżej).
Równowaga między opieką ambulatoryjną a szpitalną w ramach krajowych systemów leczenia również różni się znacznie w poszczególnych krajach. Około 13% leczenia uzależnienia od narkotyków w Europie odbywa się w placówkach stacjonarnych, głównie w szpitalnych, a także w społecznościach terapeutycznych, a w niektórych krajach w specjalistycznych ośrodkach leczenia stacjonarnego w zakładach karnych. Ogólnie rzecz biorąc, leczenie agonistami receptorów opioidowych jest jednak częściej prowadzone w warunkach ambulatoryjnych. Mogą to być specjalistyczne ośrodki leczenia uzależnień od narkotyków, ośrodki niskoprogowe i ośrodki podstawowej opieki zdrowotnej, w tym gabinety lekarzy rodzinnych. Niektóre kraje wprowadziły również bardziej elastyczne metody leczenia ambulatoryjnego w czasie pandemii COVID-19 i wiele z nich jest nadal w użyciu. Ponadto niewielka liczba krajów rozpoczęła również stosowanie nowych metod podawania leków, takich jak preparaty buprenorfiny o przedłużonym uwalnianiu, co umożliwia pacjentom nieprzerwane leczenie agonistami receptorów opioidowych za pomocą jednego zastrzyku miesięcznie. Chociaż konieczne są dalsze badania, nowe dowody wskazują, że metoda ta może złagodzić presję wywieraną na lekarzy przepisujących leki poprzez ograniczenie liczby wizyt wymaganych od każdego pacjenta, a także może przyczynić się do rozszerzenia zasięgu opieki na obszary wiejskie lub oddalone. Różnorodność dostawców, niezależnie od rodzaju leku, stanowi wyzwanie dla monitorowania oferty leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych oraz charakterystyki pacjentów. W niektórych krajach występują oznaki zmniejszenia liczby pracowników zajmujących się leczeniem uzależnień, a niektórzy pracownicy, np. lekarze podstawowej opieki zdrowotnej, nie są zastępowani w momencie przejścia na emeryturę lub odejścia z placówki, co może stanowić wyzwanie dla zdolności systemów leczenia do zapewnienia opieki.
Pacjenci objęci leczeniem uzależnienia od opioidów mają obecnie bardziej złożone potrzeby
Dostępne dane dotyczące charakterystyki osób poddawanych leczeniu agonistami receptorów opioidowych potwierdzają długofalowy charakter problemów związanych z uzależnieniem od opioidów. Dane wskazują również, że europejska kohorta osób, które zgłaszały problemy z heroiną, starzeje się. Świadczy o tym fakt, że prawie 70% pacjentów leczonych agonistami receptorów opioidowych ma obecnie co najmniej 40 lat, a tylko mniej niż 10% jest w wieku poniżej 30 lat. Ma to istotny wpływ na świadczenie usług i koszty – świadczeniodawcy muszą obecnie zaspokajać bardziej złożony zestaw potrzeb zdrowotnych w populacji, która staje się coraz bardziej wrażliwa. Ważną kwestią jest konieczność zapewnienia skutecznych ścieżek kierowania do bardziej ogólnych usług oferujących leczenie innych schorzeń związanych z procesem starzenia. Staje się to coraz bardziej konieczne, aby móc wesprzeć starszych pacjentów leczonych z powodu uzależnienia od opioidów i wymagających opieki geriatrycznej z uwagi na długotrwałe skutki używania narkotyków, a także tytoniu i alkoholu, dla ich zdrowia fizycznego. Leczenie tej zmarginalizowanej grupy musi również uwzględniać złożony i często ugruntowany zestaw problemów związanych z zaburzeniami psychicznymi, izolacją społeczną, zatrudnieniem i mieszkalnictwem. Rozwój zintegrowanych, multidyscyplinarnych i dostosowanych do wieku usług opieki dla tej grupy pozostanie ważnym elementem polityki i świadczeń, ponieważ struktura demograficzna w zakresie używania opioidów w Europie nadal się zmienia.
Politoksykomania oraz pojawienie się na lokalnych rynkach narkotykowych niezwykle silnych nowych opioidów syntetycznych może zwiększać ryzyko związane z używaniem opioidów, zwłaszcza u osób starszych i osób wymagających kompleksowej opieki zdrowotnej. Jeżeli nowe, bardzo silnie działające opioidy syntetyczne mogą zyskiwać coraz większą popularność na niektórych rynkach narkotykowych, konieczne są dalsze badania w celu ustalenia, czy należy dostosować obecne metody leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych, aby zapewnić im optymalną skuteczność. Obawy budzi ciągła obecność fentanylu, karfentanylu i nitazenów w niektórych krajach europejskich. Ponadto zmieniająca się sytuacja związana z heroiną przemycaną do Europy z Afganistanu dodatkowo zwiększyła niepewność w ocenie europejskich rynków narkotykowych. Jeżeli dostępność heroiny w Europie jest ograniczona, jedną z konsekwencji może być wzrost zapotrzebowania na opiekę wśród osób używających opioidów o dużej sile działania. Rodzi to pytanie o dostępne dla systemów leczenia uzależnienia od narkotyków możliwości pomocy osobom od nich uzależnionym. Choć praktyka kliniczna w Ameryce zaczyna dostarczać informacji na temat roli, jaką metadon i buprenorfina mogą odgrywać w leczeniu grup ludności, które zamieniły używanie heroiny na używanie fentanylu, to obecnie nie istnieją protokoły oparte na dowodach. Konieczne jest wsparcie polityczne i finansowe dla dalszych badań, zwłaszcza randomizowanych badań z grupą kontrolną, aby ustalić potencjalną przydatność nowych metod w połączeniu z istniejącymi lekami w systemach leczenia uzależnień od narkotyków.
Liczba młodszych osób otrzymujących leczenie z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych pozostaje stosunkowo niska i stabilna. Można to wyjaśnić niższą skłonnością osób młodych i starzejących się grup pacjentów do inicjacji używania opioidów w leczeniu z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych. W niektórych krajach, w tym w Niemczech, Austrii i Finlandii, odnotowano jednak stosunkowo wysoki odsetek przypadków przedawkowania opioidów ze skutkiem śmiertelnym w grupie osób w wieku poniżej 30. roku życia, co może wskazywać, że w tej grupie wiekowej nadal istnieją bariery w dostępie do leczenia agonistami receptorów opioidowych (zob. Zgony związane z narkotykami – obecna sytuacja w Europie). Wyzwania w tym zakresie mogą obejmować niskie wskaźniki kontynuacji leczenia wśród osób młodych, negatywne postrzeganie leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych, niechęć niektórych świadczeniodawców do przepisywania leczenia oraz brak placówek leczniczych dostosowanych do wieku.
Więcej informacji na temat reakcji na używanie opioidów w wymiarze zdrowotnym i społecznym, również wśród osób starszych, można znaleźć w opracowaniu EUDA „Health and social responses to drug problems: A European guide” [Reakcje na problemy narkotykowe w wymiarze zdrowotnym i społecznym. Europejski przewodnik].
Kluczowe dane i tendencje
Liczba osób poddawanych leczeniu
- Ogółem w 2023 r. w Unii Europejskiej leczenie z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych otrzymała ponad połowa z szacowanych 860 000 osób w grupie wysokiego ryzyka używania opioidów, tj. około 511 000 (523 000 wraz z Norwegią i Turcją) (wykres 12.1). Istnieją jednak różnice między poszczególnymi państwami. W krajach, dla których dostępne są dane z 2012 lub 2013 r. umożliwiające porównanie, odnotowano ogólny wzrost zakresu objęcia leczeniem. Poziomy dostępności pozostają jednak niskie i niewystarczające w niektórych krajach, w których szacuje się, że istnieje znaczna liczba użytkowników opioidów wysokiego ryzyka, takich jak Łotwa, Litwa, Polska, Rumunia i Słowacja (wykres 12.2).
- Dane z krajów, które regularnie zgłaszały informacje o pacjentach otrzymujących leczenie z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych w latach 2013–2023, wskazują na ogólnie stabilną tendencję w poziomie leczenia w tym okresie, z niewielkimi wahaniami liczby pacjentów otrzymujących takie leczenie. Przyczyny tej stabilności są różne. W krajach o wysokim poziomie dostępności leczenia może to odzwierciedlać często przewlekły, nawracający charakter uzależnienia od opioidów i konieczność leczenia przez dłuższy czas; w innych (np. w Łotwie) może to odzwierciedlać niską wydajność systemów leczenia.
- W niektórych krajach liczba osób otrzymujących leczenie z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych wzrosła, co świadczy również o większej dostępności leczenia; w latach 2018–2023 odnotowano wzrost w 10 krajach, m.in. w Finlandii (75%), Polsce (50%), na Cyprze (20%), w Szwecji (16%) i na Malcie (15%).
#EMBED-edr25-oat-figure-12.1#
#EMBED-edr25-oat-figure-12.2 #
Drogi do leczenia
- Zgłoszenie się na leczenie we własnym zakresie jest nadal najczęstszą drogą do specjalistycznego leczenia uzależnienia od opioidów. Obejmuje to także zgłaszanie pacjentów do leczenia przez członków rodziny lub przyjaciół. Osoby trafiające na leczenie w ten sposób stanowiły około dwóch trzecich (64%) pacjentów, w przypadku których uzależnienie od opioidów stanowiło główny problem, podejmujących specjalistyczne leczenie odwykowe w Europie w 2023 r. Ponad jedną piątą (23%) pacjentów skierowały placówki służby zdrowia, edukacji i opieki społecznej, w tym inne ośrodki leczenia uzależnienia od narkotyków, natomiast 7% skierował do ośrodków wymiar sprawiedliwości.
Leki z grupy agonistów receptorów opioidowych
- W 2023 r. dostępność więcej niż jednego leku z grupy agonistów receptorów opioidowych zgłosiło 25 krajów. Najczęściej przepisywanym lekiem jest metadon, który otrzymuje ponad połowa (55%) pacjentów objętych leczeniem agonistami receptorów opioidowych w całej Europie. Kolejne 35% pacjentów jest leczonych lekami na bazie buprenorfiny, która – według zgłoszeń – jest głównym lekiem stosowanym w 9 krajach. Inne substancje, takie jak morfina o powolnym uwalnianiu lub diacetylomorfina (heroina), są przepisywane bardziej sporadycznie i otrzymuje je 10% pacjentów leczonych agonistami receptorów opioidowych w Europie. Siedem państw zgłosiło pewne działania w zakresie świadczenia usług leczenia wspomaganego heroiną, jeśli uwzględnić zaniechane projekty pilotażowe.
- Pięć krajów zgłasza stosowanie nowszych preparatów buprenorfiny: roztworu do wstrzykiwań o przedłużonym uwalnianiu oraz podskórnego implantu. Preparaty te otrzymały pozwolenie na dopuszczenie do obrotu ważne w całej Unii Europejskiej – odpowiednio w 2018 r. i 2019 r.
Alternatywne możliwości leczenia
- Alternatywne opcje leczenia dla użytkowników opioidów, choć mniej powszechne niż leczenie agonistami opioidów, są dostępne we wszystkich krajach europejskich. W 11 krajach, w których dostępne są dane za rok 2023, od 3% do 47% wszystkich objętych leczeniem osób używających opioidów otrzymuje interwencje niesklasyfikowane jako leczenie agonistami opioidowymi, takie jak detoksykacja wspomagana medycznie oraz ambulatoryjne lub stacjonarne interwencje ukierunkowane na abstynencję.
Dane źródłowe
Dane wykorzystane do opracowania infografik i wykresów na tej stronie można znaleźć poniżej.
Pełny zestaw danych źródłowych do Europejskiego raportu narkotykowego 2025, w tym metadane i uwagi metodyczne, jest dostępny w naszym katalogu danych.
Część tych danych, wykorzystanych do wygenerowania infografik, wykresów i innych elementów na tej stronie, można znaleźć poniżej.
