Zrozumienie sytuacji narkotykowej w Europie w 2025 r. – najważniejsze zmiany (Europejski raport narkotykowy 2025)

Ostatnia analiza EUDA dotycząca zjawiska narkomanii w Europie wskazuje na istnienie rynku narkotykowego, na który oddziałują zdarzenia mające miejsce na szczeblu globalnym, ale który jednocześnie jest na nie odporny. Utrzymujące się problemy w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa powodowane przez znane, ale także nowsze nielegalne środki odurzające oraz coraz większe wzajemne zależności między nimi, tworzą trudny kontekst polityczny dla kształtowania i wdrażania skutecznych rozwiązań. Europejski raport narkotykowy 2025 przedstawia obraz sytuacji narkotykowej w Europie na podstawie najnowszych dostępnych danych. W niniejszym wprowadzeniu zawarto komentarz analityczny dotyczący ważnych zagadnień, które są obecnie elementem programu europejskiej strategii walki z narkotykami.

Strona ta stanowi część Europejskiego raportu narkotykowego 2025 – corocznego przeglądu sytuacji narkotykowej w Europie sporządzonego przez EUDA.

Ostatnia aktualizacja: 5 czerwca 2025 r.

Table of contents/Search

Table of contents/Search

Search within the book

Operator

Any match

Exact term match only

Select any filter and click on Search to see results

Close

Przygotowanie Europy na zmieniające się problemy związane z narkotykami

Europejski rynek narkotykowy szybko się zmienia, ponieważ zarówno dostawcy, jak i konsumenci poszukują sposobów dostosowania się do niestabilnej sytuacji geopolitycznej, globalizacji i postępu technologicznego. Wydaje się, że prowadzi to do dostępności bardziej zróżnicowanej gamy substancji, często charakteryzujących się dużą siłą działania i czystością, które stwarzają nowe zagrożenia dla zdrowia publicznego. Ponadto wydarzenia na świecie grożą ograniczeniem zdolności Europy do szybkiego reagowania, ponieważ złożoność i skala problemu nadal rosną.

Wpływ obserwowanych zmian dowodzi, że używanie nielegalnych środków odurzających, działanie rynku narkotykowego i problemy z tym związane mogą w pewnym stopniu dotykać wszystkich. Bezpośrednio dostrzegamy to u tych osób, które używają narkotyków i potrzebują leczenia lub innych usług. Pośrednio można to zauważyć w rekrutacji młodych osób podatnych na przestępczość, obciążeniu budżetów zdrowotnych i kosztach społecznych dla tych grup osób, które nie czują się bezpieczne, albo gdzie instytucje lub przedsiębiorstwa są osłabiane przez korupcję lub praktyki przestępcze. Nie sposób uniknąć tego, że problemy związane z narkotykami wywierają wpływ niemal wszędzie. Uwidaczniają i zaostrzają inne złożone problemy polityczne, takie jak bezdomność, leczenie zaburzeń psychicznych i przestępczość wśród młodzieży. W niektórych krajach obserwujemy również wyższy poziom przemocy i korupcji napędzanej przez rynek narkotykowy. Coraz częściej zauważamy, że prawie wszystko, co ma właściwości psychoaktywne, może pojawić się na rynku narkotyków, często błędnie oznakowane lub w mieszaninach, co sprawia, że konsumenci mogą nie być świadomi, czego używają. Zwiększa to ryzyko dla zdrowia oraz tworzy nowe wyzwania w zakresie egzekwowania prawa i regulacji.

EUDA jest zaangażowana w zwiększanie gotowości Europy w kwestiach dotyczących nielegalnych środków odurzających i nowych substancji psychoaktywnych. Agencja wspiera Unię Europejską i jej państwa członkowskie za pomocą nowego, wzajemnie połączonego modelu usług. Europejski raport narkotykowy wspiera pracę Agencji, ponieważ naświetla najnowsze trendy i pojawiające się zagrożenia w dziedzinie narkotyków z myślą o decydentach i praktykach, aby pomóc im w podejmowaniu działań oraz wspierać opracowywanie opartych na dowodach i terminowych reakcji na nowe i zmieniające się problemy związane z narkotykami.

Agencja Unii Europejskiej ds. Narkotyków – wsparcie reagowania na zmieniającą się sytuację narkotykową

Obecnie w Europie nagłe zmiany dostępności substancji na lokalnych rynkach narkotykowych są bardziej prawdopodobne niż w przeszłości, a to powoduje większą niepewność co do szkód, na jakie mogą być narażone osoby przyjmujące te substancje. Nowe substancje w coraz większym stopniu są wprowadzane na europejski rynek nielegalnych środków odurzających i trafiają do szerokiego grona konsumentów, od osób używających narkotyków sporadycznie i zintegrowanych społecznie po osoby z problemowymi wzorcami używania i doświadczeniem marginalizacji społecznej.

Po przekształceniu EMCDDA w EUDA w lipcu 2024 r. Agencja jest lepiej przygotowana do reagowania na te wyzwania – wzmocniono jej proaktywną rolę, ugruntowując misję wspierania gotowości Unii Europejskiej i jej państw członkowskich za pomocą wysokiej jakości usług zorientowanych na klienta. W ramach nowego zakresu kompetencji EUDA będzie wykorzystywać analizy eksperckie jako wsparcie ocen w czasie zbliżonym do rzeczywistego i do reagowania na pojawiające się problemy narkotykowe, niezależnie od tego, czy chodzi o zagrożenia związane z nowymi narkotykami, prekursorami, czy też globalnymi powiązaniami rynku narkotykowego i wyzwaniami technologicznymi.

Nowe, silne syntetyczne opioidy, takie jak nitazeny, są dostępne w Unii Europejskiej i stwarzają poważne zagrożenie dla zdrowia, dlatego konieczne jest zwiększenie zdolności Europy do identyfikowania nowych substancji, określania czystości narkotyków i przeprowadzania profilowania farmakologicznego, aby sprecyzować, jakie substancje są sprzedawane. W tym celu EUDA rozwija sieć krajowych laboratoriów kryminalistycznych i toksykologicznych, wspierając opracowywanie norm jakości w tej ważnej dziedzinie.

Ogniska zatruć mogą szybko się rozprzestrzeniać, co zaobserwowano w przypadku syntetycznych kannabinoidów i opioidów nitazenowych. Europejski system wczesnego ostrzegania o nowych substancjach psychoaktywnych nadal stanowi główne wsparcie w sferze działań informacyjnych i reagowania na nowe i kontrolowane substancje na szczeblu krajowym i unijnym. System ten obejmuje wymianę informacji, doradztwo, alerty, wczesne ostrzeganie i oceny ryzyka. Uzupełnieniem systemu będzie europejski system powiadamiania dotyczący narkotyków, który będzie wspierał działania UE i państw członkowskich w zakresie gotowości i reagowania na poważne zagrożenia związane z narkotykami dzięki temu, że będzie zapewniał szybką wymianę informacji, ukierunkowane ostrzeżenia i inne formy komunikacji dotyczącej ryzyka.

System oceny zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa EUDA jest obecnie opracowywany jako nowy instrument wspierania gotowości i działań strategicznych w odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia związane z narkotykami w Unii Europejskiej. Pod koniec 2024 r. Agencja zakończyła pilotażową ocenę zagrożeń, która koncentrowała się na silnie działających syntetycznych opioidach w regionie Morza Bałtyckiego. Oceny zagrożeń są przygotowywane w ścisłej współpracy z ekspertami krajowymi i opierają się na wielu źródłach danych i wiedzy z wielu dziedzin. Zawierają uporządkowaną analizę sytuacji i możliwości wielopoziomowego reagowania, które pomagają złagodzić zagrożenie na szczeblu zarówno krajowym, jak i unijnym.

Sytuacja narkotykowa w Europie w 2025 roku – przegląd

Odporne przepływy nielegalnych środków odurzających utrzymują ich wysoką dostępność w Europie

Z analizy wskaźników dotyczących podaży nielegalnych środków odurzających w Unii Europejskiej wynika, że przepływy narkotyków wydają się odporne na wiele zmian rynkowych, a dostępność wszystkich rodzajów substancji pozostaje wysoka. Powszechnie dostępna jest szeroka gama narkotyków, często o dużej sile działania lub czystości, w przypadku których wiedza na temat zagrożeń dla zdrowia jest ograniczona. W odniesieniu do niektórych narkotyków, na przykład konopi indyjskich, obserwuje się rosnące zróżnicowanie produktów konsumenckich dostępnych na rynku (takich jak oleje, ekstrakty, produkty jadalne i produkty do waporyzacji). W przypadku kokainy poziom zgłoszonych konfiskat w Europie stale wzrasta z roku na rok. W przypadku narkotyków syntetycznych, takich jak amfetamina, MDMA i katynony, istnieją dowody na zwiększenie produkcji w Europie. Pojawiają się też obawy, że ta lokalna produkcja, bliżej rynków konsumenckich, może spowodować szybsze zmiany w trendach konsumpcyjnych. Coraz częstsza obecność nowych substancji pobudzających na europejskim rynku nielegalnych środków odurzających, wraz z bardziej powszechnie używanymi nielegalnymi substancjami, stwarza zmieniające się wyzwania związane z wrażliwością obecnych systemów monitorowania na pojawiające się szkody oraz adekwatnością istniejących środków reagowania.

Transgraniczny handel wykorzystywany przez sieci przemytu narkotyków

Znaczący wpływ na dostępność narkotyków w Europie wywarła globalizacja: przestępcy wykorzystują coraz większe możliwości przemytu wynikające z lepiej powiązanych ze sobą sieci komunikacji, handlu i transportu. Infiltracja morskich szlaków żeglugowych i przemyt dużych ilości narkotyków w kontenerach nadal napędza europejski rynek narkotykowy. Globalizację handlu wykorzystuje się, aby ułatwić zakup chemikaliów i sprzętu do nielegalnej produkcji narkotyków, a europejscy producenci i handlarze narkotyków są coraz ściślej powiązani z międzynarodowymi siatkami przestępczymi.

Odporność nielegalnego handlu narkotykami za pośrednictwem komercyjnych łańcuchów dostaw znajduje odzwierciedlenie w konfiskatach dużych ilości narkotyków w europejskich portach. W 2024 r. Hiszpania zgłosiła największą w historii konfiskatę kokainy w jednym transporcie – 13 ton narkotyku ukryto w bananach pochodzących z Ekwadoru. W 2023 r. Niemcy przechwyciły 43 tony kokainy, ponieważ tamtego roku w porcie w Hamburgu przechwycono duże przesyłki o łącznej wadze 25 ton, co stanowiło dwukrotność ilości zgłoszonej w 2022 r. Siatki przestępcze wykorzystują wiele metod, aby uniknąć wykrycia. Należą do nich wyrafinowane techniki ukrywania, zwykle powiązane z transportem towarów, które stanowią wyzwanie logistyczne dla władz; korzystanie z mniejszych portów; przenoszenie przesyłek ze statku na statek na morzu lub pozostawianie ich pływających w wodzie do odbioru. 

W unijnym planie działania na rzecz zwalczania nielegalnego obrotu środkami odurzającymi z 2023 r. przedstawiono narzędzia służące usprawnieniu zarządzania ryzykiem celnym oraz wykrywaniu narkotyków i prekursorów. Obejmują one zwiększenie interoperacyjności systemów informacji celnej między państwami członkowskimi UE oraz wsparcie wdrożenia zaawansowanego sprzętu do skanowania kontenerów. Plan działania wspiera również sojusz portów europejskich, partnerstwo publiczno-prywatne mające na celu zwiększenie odporności kluczowych ośrodków logistycznych na nielegalny obrót środkami odurzającymi i infiltrację przez siatki przestępcze.

Wraz z rozwojem produkcji narkotyków i handlu nimi wyzwaniem pozostaje przeciwdziałanie zagrożeniom dla zdrowia i bezpieczeństwa wynikającym z działalności siatek przestępczych i funkcjonowania rynku narkotykowego. Zarówno przestępczość zorganizowana, jak i handel narkotykami należą do głównych tematów, które zostaną poruszone w przyszłej zewnętrznej ocenie strategii UE w dziedzinie narkotyków i planu działania na lata 2021–2025. Opracowana na podstawie corocznych, prowadzonych przez Europol ocen zagrożenia poważną przestępczością zorganizowaną strategia ProtectEU, czyli niedawno zainicjowana europejska strategia bezpieczeństwa wewnętrznego, odnosi się do zmieniającego się krajobrazu zagrożeń, w tym koncentruje się na zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i handlu narkotykami.

Do ułatwiania handlu narkotykami i ich dystrybucji wykorzystuje się platformy internetowe

Obecnie do organizacji handlu narkotykami wykorzystuje się wiele krajowych i globalnych platform internetowych, które są atrakcyjne zarówno dla dostawców, jak i dla nabywców ze względu na swój natychmiastowy charakter i możliwość zachowania anonimowości. W handlu detalicznym strony internetowe, w tym legalne platformy handlu elektronicznego i serwisy społecznościowe, wykorzystuje się do sprzedaży nowych substancji psychoaktywnych, nielegalnie produkowanych, podrobionych leków oraz, w mniejszym stopniu, znanych nielegalnych środków odurzających. Strony internetowe służą również do sprzedaży prekursorów narkotyków i innych substancji chemicznych wykorzystywanych do produkcji narkotyków. Aktualne informacje wskazują, że dystrybucję narkotyków na poziomie detalicznym w coraz większym stopniu ułatwiają platformy i aplikacje mediów społecznościowych, których otwartość waha się od profili publicznych po treści prywatne i fora dla wstępnie zweryfikowanych użytkowników. Sprzedaż detaliczną ułatwiają również działające w ciemnej sieci strony internetowe – zapewniające anonimowość za sprawą szyfrowania i płatności cyfrową kryptowalutą – kierujące swoją ofertę do klientów na całym świecie, ale czasami do konkretnych krajów lub grup językowych.

Z badań wynika, że nabywcy i sprzedający postrzegają media społecznościowe jako bardziej atrakcyjne od ciemnej sieci, ponieważ ułatwiają one szybkie i wygodne transakcje, osobiście, za pośrednictwem płatności online, dostawy bezpośredniej czy też punktów odbioru. Siatki przestępcze wykorzystują również media społecznościowe do rekrutowania i wykorzystywania nastolatków do roli pośredników niskiego szczebla w różnych aspektach handlu narkotykami, w tym sprzedaży detalicznej, handlu transgranicznego oraz ukierunkowanego zastraszania i przemocy.

Atrakcyjność ciemnych sieci słabnie ze względu na ich krótkie okresy funkcjonowania, oszustwa typu „exit-scam” i zamknięcia sieci prowadzone przez organy ścigania. Organy ścigania na ogół rozbijają cyfrową infrastrukturę przestępczą przez infiltrację zaszyfrowanych sieci komunikacyjnych wykorzystywanych przez handlarzy.

Zastraszanie i przemoc pozostają cechą charakterystyczną europejskiego rynku narkotyków

Oprócz powszechnego dostępu do nielegalnych substancji w Europie, nielegalna produkcja narkotyków, handel nimi i ich dystrybucja prowadzą do zastraszania i przemocy, narażając na szwank europejskie bezpieczeństwo. Potencjalne zyski ze sprzedaży nielegalnych środków odurzających są atrakcyjne dla siatek przestępczych, co powoduje zaciekłą rywalizację o kontrolę nad źródłami, szlakami i rynkami i może prowadzić do przemocy. Nasiliły się obawy dotyczące nie tylko korupcji pracowników w logistycznych łańcuchach dostaw lub prób destabilizacji instytucji przez infiltrację, lecz także zabójstw i wykorzystywania nieletnich, rekrutowanych przez siatki przestępcze, w różnych aspektach handlu narkotykami.

Podatni młodzi ludzie są namierzani, osobiście i online, i rekrutowani do pracy jako kurierzy narkotykowi, a w skrajnych przypadkach – do udziału w aktach przemocy i zabójstwach związanych z narkotykami. Ludzie mogą paść ofiarą zastraszania i przemocy związanej z narkotykami na różnych płaszczyznach, a celem ataków mogą być osoby i rodziny, które mają długi związane z narkotykami. Wraz z intensyfikacją działań organów ścigania w kluczowych ośrodkach transportowych siatki przestępcze wykorzystują liczne sposoby działania, aby przemieszczać przesyłki narkotyków, co stwarza ryzyko aktów zastraszania i przemocy w nowych miejscach, w których narkotyki są produkowane, przechowywane, przewożone lub sprzedawane. 

EUDA zainicjowała nowy projekt mający na celu lepsze zrozumienie charakteru przemocy związanej z rynkiem narkotykowym w Europie, aby dostarczyć decydentom najlepsze dostępne informacje na temat sposobów radzenia sobie z tym problemem. W ramach projektu, we współpracy z Komisją Europejską, EUDA zorganizowała pierwszą europejską konferencję na temat przemocy związanej z narkotykami, która odbyła się w listopadzie 2024 r. w Brukseli. Na konferencji poruszono różne aspekty przemocy związanej z narkotykami, równoważąc kwestie zdrowia i bezpieczeństwa oraz propagując bezpieczeństwo w społeczności i zdrowie publiczne. Wydarzenie to unaoczniło potrzebę poprawy monitorowania i gromadzenia danych na szczeblu europejskim oraz ustanowienia regularnego forum wymiany pomysłów i najlepszych praktyk, aby wesprzeć oparte na dowodach kształtowanie polityki w tej dziedzinie (zob. także dokument EUDA i Europolu: „EU Drug Markets – In-depth analysis” [Unijne rynki narkotykowe – szczegółowa analiza] i przeprowadzoną przez Europol ocenę „Serious Organised Crime Threat Assessment” [Ocena zagrożenia poważną przestępczością zorganizowaną]).

Reagowanie na złożone wzorce politoksykomanii nadal stanowi wyzwanie

Politoksykomania wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia problemów zdrowotnych i społecznych. Termin ten odnosi się do używania dwóch lub większej liczby substancji psychoaktywnych, legalnych lub nielegalnych, jednocześnie lub kolejno. Dane pochodzące z szeregu wskaźników, w tym z europejskiego badania internetowego na temat narkotyków z 2024 r. („European Web Survey on Drugs”) i analizy pozostałości strzykawek przeprowadzonej przez sieć ESCAPE, sugerują, że wśród osób używających środków odurzających politoksykomania jest zjawiskiem powszechnym. Do wzrostu liczby zgłoszeń dotyczących politoksykomanii mogą przyczyniać się różnorodne czynniki, w tym rosnąca integracja rynków nowych substancji psychoaktywnych i nielegalnych środków odurzających. Przykłady obejmują konopie zmieszane z półsyntetycznymi kannabinoidami, substancje pobudzające zmieszane z syntetycznymi katynonami i ketaminą lub nowe syntetyczne opioidy zmieszane z heroiną lub benzodiazepinami lub w oszukańczy sposób sprzedawane jako te substancje.

Niezależnie od tego, czy jest ono zamierzone, używanie narkotyków w połączeniu z innymi narkotykami lub substancjami, także w połączeniu z alkoholem, zwiększa ryzyko i utrudnia prowadzenie interwencji, w tym reagowanie na ostre zatrucia. Złożoność wzorców spożywania narkotyków znajduje odzwierciedlenie w fakcie, że większość przypadków śmiertelnego przedawkowania wiąże się z używaniem więcej niż jednej substancji – zazwyczaj opioidy są łączone z innymi środkami odurzającymi. W znacznej części przypadków przedawkowania ze skutkiem śmiertelnym występują alkohol i benzodiazepiny. Zważywszy na rosnące wyzwania związane z politoksykomanią, EUDA pracuje nad usprawnieniem gromadzenia danych i monitorowania politoksykomanii, aby skuteczniej wspierać politykę i najlepsze praktyki w tej dziedzinie.

Europejski rynek konopi indyjskich wciąż się rozwija

Wzrasta różnorodność i siła działania produktów z konopi indyjskich

Szacuje się, że około 1,5% dorosłych mieszkańców Unii Europejskiej (4,3 mln osób) jest codziennymi lub prawie codziennymi konsumentami konopi indyjskich i osoby te są najbardziej narażone na problemy związane z używaniem konopi. Siła działania skonfiskowanego haszyszu pozostaje bardzo wysoka w porównaniu z danymi historycznymi: średnia próbka zawiera obecnie 23% THC, natomiast średnia siła działania suszu wynosi 11% THC. Chociaż haszysz i susz nadal są dominującymi produktami z konopi indyjskich, konsumenci mają obecnie do dyspozycji coraz szerszą gamę produktów na bazie konopi, w tym produkty o dużej sile działania, które są powiązane z ostrymi objawami zatrucia narkotykowego zgłaszanymi na szpitalnych oddziałach ratunkowych. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że niektóre produkty sprzedawane na rynku substancji nielegalnych jako konopie indyjskie mogą być fałszowane silnie działającymi kannabinoidami syntetycznymi, natomiast szereg półsyntetycznych kannabinoidów, takich jak heksahydrokannabinol (HHC), pojawiło się ostatnio również na rynkach komercyjnych w niektórych krajach europejskich. Ta różnorodność produktów ma wpływ na ryzyko dla zdrowia konsumentów i wymaga większego zbadania i lepszych regulacji.

Ocena wpływu zmian polityki dotyczącej konopi indyjskich pozostaje kluczowa

Europejskie podejście polityczne do marihuany również staje się coraz bardziej zróżnicowane, ponieważ niektóre państwa członkowskie UE rozważają lub zmieniają swoje podejście do rekreacyjnego używania konopi przez dorosłych, tworząc legalny dostęp do haszyszu i produktów z suszu. W grudniu 2021 r. Malta uchwaliła przepisy zezwalające na ograniczoną uprawę domową, posiadanie niewielkich ilości i używanie konopi indyjskich w celach prywatnych, a także w niekomercyjnych klubach upraw. W lipcu 2023 r. Luksemburg przyjął przepisy zezwalające na ograniczoną uprawę domową i używanie w celach prywatnych, a w lutym 2024 r. Niemcy wprowadziły przepisy zezwalające na ograniczoną uprawę domową, posiadanie i używanie niewielkich ilości oraz niekomercyjne kluby upraw.

Przegląd podejścia przeprowadzają również Niderlandy, ale uprawa, sprzedaż i posiadanie konopi indyjskich pozostają czynami zabronionymi. Od dziesięcioleci toleruje się jednak sprzedaż niewielkich ilości konopi indyjskich, do 5 gramów, osobom w wieku powyżej 18 lat, w tzw. coffeeshopach, spełniających określone kryteria. Konopie indyjskie nadal pochodzą z nielegalnego rynku, dlatego grupy przestępcze czerpią korzyści z tego handlu. Aby rozwiązać ten problem, Niderlandy wprowadziły w 10 gminach zamknięty łańcuch dostaw konopi indyjskich, w którym konopie sprzedawane w coffeeshopach produkuje się w zakładach poddanych regulacjom.

Nie jest jasne, w jakim kierunku będą podążać przyszłe polityki europejskie. Oczywiste jest jednak, że kształtowaniu polityki w tej dziedzinie powinna towarzyszyć ocena skutków wszelkich wprowadzanych zmian. Tego rodzaju ocena wymaga dobrych danych bazowych, co naświetla potrzebę poprawy monitorowania aktualnych wzorców używania najczęściej spożywanych nielegalnych środków odurzających w Europie.

Większa dostępność półsyntetycznych kannabinoidów z nieznanym ryzykiem dla zdrowia

W następstwie wprowadzenia w 2021 r. w Chinach kontroli prawnej produkcji syntetycznych kannabinoidów doszło do zakłóceń w dostawach tych narkotyków do Europy i przeniesiono potem do niej część produkcji. Oznaki obecności produkcji syntetycznych kannabinoidów w Europie obejmują zajęcie niewielkiej liczby nielegalnych laboratoriów i import chemikaliów prekursorowych do ich produkcji w 2023 r. Pomimo oznak znacznego zmniejszenia dostępności syntetycznych kannabinoidów w 2024 r., nadal stanowią one zagrożenie dla zdrowia publicznego wśród niektórych wrażliwych grup ludności, w tym osób przebywających w więzieniach.

Półsyntetyczne kannabinoidy, które po raz pierwszy pojawiły się na rynku europejskim w 2022 r., szybko się rozprzestrzeniły. HHC (heksahydrokannabinol) był pierwszym półsyntetycznym kannabinoidem, który pojawił się na rynku, później jednak wykryto ponad dwadzieścia takich substancji, zazwyczaj sprzedawanych jako legalne alternatywy dla konopi indyjskich. Chociaż półsyntetyczne kannabinoidy były początkowo importowane ze Stanów Zjednoczonych, obecnie obserwuje się ich produkcję w Europie. Półsyntetyczne kannabinoidy są powszechnie dostępne w sklepach internetowych, a w niektórych krajach także w fizycznych punktach sprzedaży detalicznej. Głównymi produktami są aromatyzowane produkty jadalne, takie jak żelki, oraz produkty do waporyzacji, a także marihuana o niskiej zawartości THC, która została spryskana kannabinoidami lub z nimi zmieszana. Ich dostępność i domniemany legalny status mogą przyciągać zarówno użytkowników konopi indyjskich, jak i osoby używające takich produktów po raz pierwszy, w tym potencjalnie młodzież i dzieci. Konkretne półsyntetyczne kannabinoidy – o różnej sile działania – i ich stężenia mogą znacznie różnić się między produktami i partiami.

Wpływ półsyntetycznych kannabinoidów na ludzi jest nadal słabo zbadany. Ze zgłoszeń wynika, że substancje te mają działanie podobne do konopi indyjskich, a ryzyko wystąpienia działań niepożądanych waha się od łagodnego do poważnego zatrucia. Biorąc pod uwagę farmakologiczne podobieństwo półsyntetycznych kannabinoidów do konopi indyjskich, potrzebna jest jasność co do ich potencjału wywoływania epizodów psychotycznych i ryzyka uzależnienia. Ogólnie rzecz biorąc, ta zmienność i nieprzewidywalność stwarza u konsumentów potencjalne ryzyko zatrucia.

Rosnące obawy dotyczące dostępności kokainy i ketaminy

Nieustająca produkcja i nielegalny handel podsycają bezprecedensową dostępność kokainy

W 2023 r., siódmy rok z rzędu, państwa członkowskie UE zgłosiły rekordową ilość przechwyconej kokainy, wynoszącą 419 ton. Przemyt kokainy przez europejskie porty morskie w kontenerach przyczynia się do wysokiej dostępności tego narkotyku. Wraz ze wzrostem środków udaremniających przemyt w głównych punktach wejścia kokainy, przemytnicy obierają sobie za cel również mniejsze porty w innych państwach członkowskich UE i krajach sąsiednich, które mogą być bardziej podatne na przemyt narkotyków. Zmianie szlaków przemytu narkotyków mogą towarzyszyć akty zastraszania i przemocy związane z narkotykami. Oprócz wykorzystywania komercyjnych kontenerów przemytnicy stosują szereg innych form transportu i usług dostawczych w połączeniu z innowacyjnymi metodami ukrywania narkotyków, aby przemycać kokainę do Europy.

Nielegalne przetwarzanie produktów kokainowych nadal ma miejsce w Unii Europejskiej, a każdego roku likwidowanych jest wiele laboratoriów kokainowych. Przetwarzanie kokainy w Europie często obejmuje wtórną ekstrakcję kokainy, która została połączona z innymi materiałami (np. chemicznie ukryta w tworzywach sztucznych), co utrudnia jej wykrywanie w przesyłkach handlowych. Do Europy w dużych ilościach przemyca się wolną zasadę kokainy i pastę z koki w celu przetworzenia ich na chlorowodorek kokainy. Każdego roku wykrywane są duże ośrodki przetwarzania kokainy. Ogółem przemyt kokainy do Europy i produkcja narkotyku w Unii Europejskiej stanowią dynamiczne i zasobochłonne wyzwanie dla organów ścigania i organów celnych. 

Rosnące szkody społeczne i zdrowotne związane z kokainą i crackiem

Kokaina pozostaje, po marihuanie, drugim najczęściej używanym nielegalnym środkiem odurzającym w Europie – jej używanie w ostatnim roku zgłosiło 2,7 mln młodych dorosłych (2,7% osób w wieku 15–34 lat). O rosnącej dostępności tego narkotyku oraz szerszym zasięgu geograficznym i społecznym świadczą wykryte w ściekach komunalnych pozostałości kokainy, których poziom wzrósł w większości miast według danych za lata 2023 i 2022. Europejskie służby kontroli narkotyków, choć nie są reprezentatywne na szczeblu krajowym, zgłosiły, że kokaina była drugą najczęściej wykrywaną substancją w pierwszej połowie 2024 r. Kokaina jest drugim nielegalnym środkiem odurzającym najczęściej zgłaszanym przez osoby po raz pierwszy rozpoczynające specjalistyczne leczenie uzależnienia od narkotyków, a obecnie jest najczęściej zgłaszaną substancją na szpitalnych oddziałach ratunkowych w przypadkach ostrego zatrucia narkotykami.

Spożywanie kokainy może prowadzić do uzależnienia i kompulsywnych wzorców używania i wiąże się z wieloma negatywnymi skutkami dla zdrowia, które nasilają się w przypadku politoksykomanii, np. w połączeniu z alkoholem lub z innymi nielegalnymi środkami odurzającymi. Łączne używanie kokainy i alkoholu jest powszechne, a obecność tych dwóch substancji w organizmie powoduje powstawanie w wątrobie kokatylenu, co wiąże się z większym zagrożeniem dla zdrowia. Spożywanie kokainy może powodować stany psychotyczne, takie jak psychoza wywołana substancjami pobudzającymi, bądź przyspieszać ich rozwój. Leczenie współistniejących zaburzeń psychicznych u osób z problemami spożywania narkotyków pozostaje trudne, ponieważ często brakuje zintegrowanych metod leczenia i usług w zakresie zdrowia psychicznego. Dostępne dane wskazują, że w 2023 r. kokaina – zwykle w połączeniu z opioidami – była przyczyną około jednej czwartej zgonów z przedawkowania narkotyków. Używanie kokainy może pogłębić występujące już problemy układu krążenia, dlatego jej wpływ na śmiertelność w Europie jest prawdopodobnie niedoszacowany.

Wydaje się, że używanie kokainy, a w szczególności cracku, staje się coraz powszechniejsze, zwłaszcza wśród niektórych zmarginalizowanych społeczności. Palenie i wstrzykiwanie kokainy wiąże się z poważniejszymi problemami zdrowotnymi, dlatego niepokojące jest, że coraz więcej krajów zgłasza przyjmowanie kokainy drogą iniekcji i używanie cracku. W latach 2018–2023 liczba pacjentów po raz pierwszy rozpoczynających leczenie z powodu problemów związanych z kokainą wzrosła o 31%, natomiast liczba osób rozpoczynających leczenie po raz pierwszy z powodu uzależnienia od cracku wzrosła o 35%. W 2023 r. z pomieszczeń do konsumpcji narkotyków w dziesięciu miastach w ośmiu państwach członkowskich zgłoszono używanie cracku przez pacjentów, samodzielnie lub z heroiną. Aby zaspokoić potrzeby osób palących crack, często równolegle z używaniem opioidów, służby zajmujące się redukcją szkód mogą być zmuszone do dostosowania swoich usług, aby wspierać bezpieczniejsze praktyki palenia. Dostosowanie to może obejmować dostarczenie zestawów zawierających na przykład fajki i filtry.

Rosnące ryzyko szkód związanych z szerszą dostępnością ketaminy

Chociaż ketamina nie jest powszechnie używana w Europie i jej monitorowanie jest trudne z kilku powodów, w tym ze względu na jej zróżnicowany status prawny w poszczególnych krajach UE, aktualne dane wskazują, że jest ona łatwiej dostępna, a związane z nią szkody dla zdrowia są bardziej widoczne. Spośród respondentów europejskiego badania internetowego na temat narkotyków z 2024 r. („European Web Survey on Drugs”) 14% osób, które używały narkotyków w ciągu ostatnich 12 miesięcy, zgłosiło spożycie ketaminy, głównie w kontekście politoksykomanii, w połączeniu z innymi narkotykami i alkoholem. W 2024 r. stosunkowo niskie poziomy pozostałości ketaminy w ściekach komunalnych odnotowano w 82 miastach w 22 krajach UE i Norwegii.

Ketamina nie jest produkowana na szeroką skalę w Europie, ale w 2023 r. zlikwidowano sześć laboratoriów zajmujących się głównie krystalizacją ketaminy w proszku luzem. Duże ilości ketaminy, pochodzącej głównie z Indii, są przemycane do Unii Europejskiej, a ostatnio odnotowano wzrost tego procederu – w 2023 r. do systemu wczesnego ostrzegania UE zgłoszono konfiskaty proszku o łącznej masie 2,7 tony. Ketamina będzie prawdopodobnie stale dostępna na rynkach narkotykowych i może stać się popularnym narkotykiem w niektórych środowiskach.

W 2023 r. dane ze szpitalnych oddziałów ratunkowych należących do sieci Euro-DEN Plus wykazały, że kokaina w połączeniu z ketaminą była substancją najczęściej zgłaszaną w przypadkach ostrego zatrucia. Ketamina została powiązana z różnymi, zależnymi od dawki, ostrymi i przewlekłymi szkodami, w tym toksycznością neurologiczną i sercowo-naczyniową, problemami ze zdrowiem psychicznym, takimi jak depresja, oraz powikłaniami urologicznymi, takimi jak uszkodzenie pęcherza moczowego spowodowane intensywnym stosowaniem lub obecnością substancji fałszujących. Liczba pacjentów zgłoszonych jako poddanych leczeniu z powodu problemów związanych z używaniem ketaminy pozostaje niska, ale wzrosła ponad dwukrotnie w latach 2022–2023 i szacuje się, że wynosi 1 329 osób.

Leczenie problemów związanych z używaniem substancji pobudzających pozostaje złożone

Nasza wiedza na temat tego, jak skutecznie leczyć problemy związane z używaniem substancji pobudzających, jest coraz większa, ale pozostaje stosunkowo ograniczona. Konieczne są większe inwestycje, aby zapewnić odpowiednie działania i usługi dostosowane do rosnących potrzeb obserwowanych w tym względzie w niektórych krajach. Pomimo pewnych inwestycji w badania naukowe, nie ma obecnie skutecznych farmakologicznych metod leczenia problemowego stosowania substancji pobudzających zatwierdzonych przez agencje regulacyjne. Interwencje psychospołeczne mogą być skuteczne, zwłaszcza w przypadku osób używających kokainy (zob. „ Stimulants: Health and social responses guide” [Substancje pobudzające. Przewodnik dotyczący zdrowia i reakcji społecznych]). Podejścia takie jak zarządzanie kryzysowe mogą jednak napotkać trudności we wdrożeniu w europejskich systemach opieki zdrowotnej.

Osoby przyjmujące substancje pobudzające w formie dożylnej prawdopodobnie potrzebują lepszego dostępu do igieł i strzykawek, ponieważ mogą przyjmować je częściej niż osoby używające opioidów. Działania skierowane do tej grupy często obejmują pewną formę działań informacyjno-edukacyjnych i zapewnienie sterylnych narzędzi do iniekcji, prezerwatyw, informacji na temat bezpieczniejszych metod iniekcji i podstawowej higieny, pielęgnacji żył i ran oraz kremów i maści antybakteryjnych (zob. publikacja EUDA z 2025 r. na temat sprzętu do redukcji szkód). Wydaje się, że są to odpowiednie rozwiązania, ale w tej dziedzinie nie istnieje jeszcze silna baza dowodowa. Służby kontroli narkotyków również odgrywają rolę w reagowaniu na szkody związane ze substancjami pobudzającymi w niektórych państwach członkowskich UE, ponieważ dostarczają informacji na temat zagrożeń związanych z wysoką czystością lub fałszowaniem środków pobudzających.

Dostrzegając związek między używaniem substancji pobudzających a ryzykownymi zachowaniami seksualnymi, opracowano inicjatywy skierowane specjalnie do osób używających środki pobudzające, w tym metamfetaminę i kokainę, w kontekście czynności seksualnych pod wpływem środków odurzających. Inicjatywy te obejmują usługi multidyscyplinarne w zakresie uzależnień i zdrowia seksualnego, a także działania na rzecz poprawy powiązań między usługami (zob. „Spotlight on… Addressing sexual health issues associated with drug use” [W centrum uwagi: rozwiązywanie problemów związanych ze zdrowiem seksualnym osób używających narkotyków]).

Biorąc pod uwagę, że problemy związane z używaniem substancji pobudzających wydają się narastać, jest to obszar wymagający dalszych badań i rozwoju usług. EUDA, UNODC i WHO opracowują wspólną inicjatywę o nazwie Scale-up w celu wsparcia leczenia problemów związanych z substancjami pobudzającymi.

Różnorodność syntetycznych substancji pobudzających stanowi coraz większe wyzwanie

Oznaki wzrostu produkcji narkotyków syntetycznych w Europie

Nasilenie produkcji narkotyków syntetycznych w Europie przejawia się w wykrywaniu w niektórych krajach zakładów o dużej wydajności i w coraz częstszych konfiskatach kluczowych prekursorów niezbędnych do wytwarzania tych substancji. Niektóre laboratoria mogą być również wykorzystywane do produkcji wielu substancji, takich jak syntetyczne substancje pobudzające, w przypadku których wymagania dotyczące chemikaliów i sprzętu produkcyjnego są podobne.

W odpowiedzi na wprowadzenie kontroli prawnych i regulacyjnych dotyczących powszechnie stosowanych substancji chemicznych wykorzystywanych do produkcji narkotyków nastąpiła zmiana charakteru konfiskat i wzrost ich liczby w przypadku prekursorów chemicznych. W ciągu dekady do końca 2022 r. co roku skonfiskowano średnio 54 tony prekursorów chemicznych, zarówno sklasyfikowanych, jak i niesklasyfikowanych, ale w 2023 r. wielkość ta osiągnęła bezprecedensowy poziom 178 ton. Wzrost ten był spowodowany głównie przechwyceniem dużych ilości alternatywnych prekursorów do produkcji amfetaminy, metamfetaminy i MDMA w Niderlandach i na Węgrzech. W ostatnich latach odnotowano zwiększoną liczbę konfiskat prekursorów do produkcji syntetycznych katynonów i miejsc ich produkcji, zwłaszcza w Polsce. Produkcja przez siatki przestępcze kluczowych prekursorów z alternatywnych substancji chemicznych – takich jak glicydowe pochodne BMK i PMK – do produkcji amfetaminy i MDMA, stanowi coraz większe wyzwanie dla organów celnych i organów ścigania. Zarówno środowisko, jak i lokalne społeczności są narażone na ryzyko związane z używaniem niebezpiecznych chemikaliów niezbędnych do produkcji narkotyków lub odwrócenia procesu chemicznego maskowania przemycanych narkotyków, ponieważ produkty uboczne są często nielegalnie i usuwane w sposób niebezpieczny. 

Produkcja MDMA w Europie wzrasta, a produkty o dużej sile działania stanowią zagrożenie dla zdrowia

MDMA produkuje się w Europie, głównie w Niderlandach i Belgii, z przeznaczeniem na konsumpcję krajową i eksport na inne rynki. Doniesienia o wzroście liczby konfiskat prekursorów MDMA, w połączeniu z informacjami na temat eksportu MDMA, mogą świadczyć o wzroście produkcji tego narkotyku na rynki światowe oraz o ogólnym ożywieniu po spadku związanym z pandemią COVID-19. Niepokojące jest również potencjalne wykorzystywanie odwrotnej trasy przemytu kokainy, z Europy do Ameryki Łacińskiej, w celu wymiany MDMA na kokainę.

Zawartość i czystość MDMA w partiach tabletek i proszków na poziomie detalicznym jest różna, dlatego osoby używające MDMA są narażone na zmienne i nieprzewidywalne zagrożenia dla zdrowia. Ponadto znacznie wzrosła zawartość MDMA w tabletkach ecstasy, z około 84 miligramów w 2011 r. do 138–158 miligramów, a niektóre tabletki zawierają nawet 350 miligramów MDMA. Produkty o większej sile działania potencjalnie zwiększają ryzyko wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych, w tym zgonów. Zagrożenia dla zdrowia mogą być dodatkowo potęgowane przez politoksykomanię, co według danych z różnych źródeł jest powszechne wśród osób używających MDMA.

Syntetyczne katynony są coraz częściej wprowadzane na europejski rynek narkotykowy

Aktualne dane wskazują, że syntetyczne katynony, duża rodzina substancji pobudzających, są stale dostępne na rynku narkotykowym w niektórych krajach i mogą być celowo nabywane jako przystępne cenowo substancje pobudzające. Dane pochodzące od służb kontroli substancji odurzających wskazują, że syntetyczne katynony są częściej kupowane celowo niż w przeszłości. Niemniej narażenie na działanie nieoczekiwanych substancji było widoczne w dostarczonych próbkach sprzedawanych jako 3-MMC, które często zawierały zamiast tego 2-MMC. W Europejskim badaniu internetowym na temat narkotyków z 2024 r. („European Web Survey on Drugs”) 9% respondentów przyznało, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy używało syntetycznych katynonów. Chociaż niektóre wskaźniki mogą sugerować, że rynek tych narkotyków wydaje się rosnąć, monitorowanie szerokiej grupy związków jest trudne w przypadku narzędzi pierwotnie zaprojektowanych do śledzenia od dawna znanych nielegalnych środków odurzających, takich jak kokaina. EUDA przeprowadziła niedawno oceny ryzyka dotyczące trzech nowych syntetycznych katynonów, 2-metylometkatynonu (2-MMC), 4-bromometkatynonu (4-BMC) i N-etylonorpentedronu (NEP) (zob. oceny ryzyka EUDA).

Wykazano, że niektóre syntetyczne katynony, takie jak 4-CMC, mają działanie i potencjalnie szkodliwe skutki podobne do innych środków psychostymulujących, takich jak MDMA i amfetamina. Syntetyczne katynony stanowią jednak szeroką grupę narkotyków zawierających substancje o różnym działaniu lub stwarzające zagrożenie dla zdrowia, które może być poważniejsze ze względu na większą moc, takie jak pochodne pirolidynofenonu, w tym alfa-PHiP (α-pirolidynoizoheksanofenon). Wpływ wielu z tych narkotyków na ludzi nie został dokładnie zbadany. 

W 2023 r. przywóz i konfiskaty syntetycznych katynonów wyniosły 37 ton, co stanowi wzrost w porównaniu z 27 tonami w 2022 r. i 4,5 tonami w 2021 r. Większość z nich dotyczyła niewielkiej liczby przesyłek hurtowych importowanych z Indii, głównie przez Niderlandy. Znaczne poziomy produkcji syntetycznego katynonu występują również w Europie, gdzie wykrywa się coraz większą liczbę zakładów produkcji narkotyków, w tym zakładów na dużą skalę, i konfiskuje się coraz większe ilości prekursorów chemicznych.

Ryzyko, że europejska produkcja metamfetaminy i handel tą substancją będą napędzać jej spożywanie

Istnieją pewne sygnały wskazujące, że konsumpcja metamfetaminy – pozostająca na niskim poziomie w większości państw UE – jest obecnie obecna w większej liczbie krajów niż w przeszłości.

Trwa produkcja amfetaminy i metamfetaminy oraz handel nimi w Europie, zarówno na potrzeby krajowe, jak i na eksport na bardziej dochodowe rynki poza UE. Kluczowym prekursorem chemicznym do produkcji obu narkotyków jest fenyloaceton (BMK). Aby uniknąć wykrycia, siatki przestępcze wybierają inne substancje, które mogą być wykorzystywane do produkcji BMK, a liczba ich konfiskat w Europie rośnie. W Unii Europejskiej nadal wykrywa się duże zakłady produkcyjne, w których wytwarzane są te narkotyki. Zakłady produkujące wiele rodzajów narkotyków, które mogą przechodzić z produkcji jednej substancji na inną, są likwidowane i prawdopodobnie staną się atrakcyjne dla siatek przestępczych zainteresowanych wytwarzaniem bardziej wartościowych produktów na eksport, takich jak „krystaliczna metamfetamina”, obok mniej dochodowych produktów dla konsumentów krajowych, takich jak amfetamina i inne syntetyczne substancje pobudzające. Liczba konfiskat kwasu winowego, substancji chemicznej służącej do pozyskiwania najsilniejszej i najbardziej poszukiwanej formy metamfetaminy (d-metamfetaminy, używanej do produkcji „krystalicznej metamfetaminy”) z mieszanin wytwarzanych metodami BMK, wzrosła ponad czterokrotnie w 2023 r., osiągając 10,9 ton.

Ponadto, chociaż w ostatnich latach ilość skonfiskowanej amfetaminy i metamfetaminy utrzymywała się na stosunkowo stabilnym poziomie, w 2023 r. odnotowano niewielki wzrost. Niektóre duże partie skonfiskowanej metamfetaminy mogą wskazywać na przeładunek narkotyku w Europie, by skierować go do innych miejsc przeznaczenia. Może to świadczyć o postrzeganej przez handlarzy atrakcyjności przemytu przesyłek przez miejsca mniej kojarzone z międzynarodowym nielegalnym obrotem środkami odurzającymi w drodze do miejsca przeznaczenia.

Produkcja metamfetaminy i handel nią w Europie stwarza ryzyko zwiększonej dostępności tych narkotyków na lokalnych rynkach substancji pobudzających, co może czasem wiązać się z dynamicznymi zmianami w asortymencie produktów dostępnych dla konsumentów.

Rosnące zaniepokojenie szkodami wyrządzanymi środowisku przez produkcję nielegalnych środków odurzających

Od wysokiego zapotrzebowania na wodę i energię w nielegalnej uprawie konopi indyjskich po wylesianie związane z uprawą koki – ślad środowiskowy produkcji narkotyków jest znaczący. Zmiany przepisów dotyczących konopi indyjskich w niektórych krajach ułatwiły badania nad wpływem produkcji tego narkotyku na środowisko, w tym nad jego śladem węglowym, erozją gleby i wpływem na zasoby wodne.

Szkody wyrządzane w środowisku naturalnym są ściśle powiązane z produkcją narkotyków syntetycznych, w szczególności ze składowaniem toksycznych odpadów chemicznych, ale nadal istnieje wiele luk w wiedzy na ten temat.

Likwidacja wielkoskalowych laboratoriów narkotyków syntetycznych w Unii Europejskiej, a także sygnały wskazujące na wzrost przetwarzania kokainy i produkcji syntetycznych katynonów uwidaczniają pilną potrzebę wypełnienia tych luk w wiedzy. Produkcja MDMA w Europie ma znaczący wpływ na środowisko, ponieważ każdy kilogram MDMA generuje około 58 kilogramów toksycznych odpadów. Ogółem produkcja MDMA w Unii Europejskiej generuje potencjalnie od 1 000 do 3 000 ton odpadów chemicznych rocznie. Zakłady produkcyjne są również podatne na wypadki, wybuchy i pożary spowodowane obecnością lotnych substancji chemicznych, co stanowi poważne zagrożenie dla okolicznych społeczności.

Niewiele wiadomo na temat skutków środowiskowych handlu narkotykami, który może wiązać się z praktykami niszczącymi środowisko, takimi jak wycinka lasów w celu utworzenia tajnych lądowisk. Ponadto szlaki przemytu narkotyków przebiegające przez obszary wrażliwe pod względem środowiskom mogą przyspieszyć niszczenie siedlisk i utratę różnorodności biologicznej. W kontekście handlu drogą morską statki wykorzystywane do przemytu narkotyków mogą być celowo zatapiane lub porzucane po dostarczeniu ładunku lub podczas prób przechwycenia.

EUDA wspiera działania mające na celu oszacowanie śladu węglowego uprawy konopi indyjskich za pomocą analizy skażenia wód gruntowych w wyniku unieszkodliwiania odpadów z narkotyków syntetycznych oraz za pomocą opracowania ram monitorowania wpływu produkcji nielegalnych środków odurzających na środowisko. Inicjatywy te mają na celu stworzenie bardziej przejrzystego obrazu wpływu produkcji narkotyków na środowisko naturalne oraz opracowanie odpowiednich działań opartych na dowodach.

Złożona sytuacja związana z heroiną i opioidami w Europie

Politoksykomania jest powiązana z większością zgonów związanych z opioidami

Zrozumienie czynników wpływających na tendencje dotyczące zgonów spowodowanych narkotykami ma kluczowe znaczenie dla opracowania skutecznych sposobów zapobiegania przypadkom przedawkowania narkotyków i sposobów odwracania ich skutków, ale dostępne informacje są nadal ograniczone. W związku z tym, że nowe zagrożenia związane z narkotykami mogą pojawiać się szybko, poprawa terminowości i kompletności danych ma priorytetowe znaczenie dla zwiększenia gotowości. Dostępne dane wskazują, że w 2023 r. w Unii Europejskiej odnotowano około 7 500 zgonów związanych z narkotykami, co oznacza, że wskaźnik śmiertelności wyniósł 24,7 zgonów na milion mieszkańców w wieku od 15 do 64 lat.

W ogólnym ujęciu opioidy, zwykle w połączeniu z innymi substancjami, nadal są narkotykami najczęściej przyczyniającymi się do zgonów spowodowanych przez narkotyki. Heroina nie jest już jednak przyczyną większości zgonów spowodowanych przedawkowaniem, z wyjątkiem kilku krajów, a istotną rolę odgrywają tu inne opioidy i inne narkotyki. W niektórych krajach znaczna część zgonów spowodowanych przedawkowaniem wiąże się z opioidami innymi niż heroina, takimi jak metadon, a w mniejszym stopniu buprenorfina, leki przeciwbólowe zawierające opioidy i inne syntetyczne opioidy. Alkohol, podobnie jak benzodiazepiny, jest czynnikiem występującym w znacznej części śmiertelnych przypadków przedawkowania opioidów. W danych toksykologicznych oprócz opioidów odnotowuje się również obecność substancji pobudzających, takich jak kokaina.

Ogólnie rzecz biorąc, jednoczesne używanie różnych klas leków pozostaje istotnym, ale niedostatecznie uznawanym czynnikiem wpływającym na zrozumienie śmiertelności spowodowanej przez leki i reagowanie na nią. EUDA będzie koordynować sieć laboratoriów kryminalistycznych i toksykologicznych, zwiększając dostępne zdolności analityczne służące monitorowaniu wpływu różnych narkotyków i ich kombinacji na tendencje dotyczące śmiertelności.

Zapobieganie przedawkowaniu opioidów i zgonom wymaga zwiększenia skali usług

Opioidy są nadal przyczyną większości zgonów spowodowanych przedawkowaniem w Unii Europejskiej, dlatego skuteczne działania ukierunkowane na te leki mają szczególne znaczenie. Interwencje w tym obszarze mogą mieć na celu przede wszystkim zapobieganie wystąpieniu przedawkowania lub zgonom z przedawkowania. Do 2023 r. 15 państw europejskich zgłosiło wdrożenie programów udostępniania naloksonu, w tym projektów pilotażowych, w celu zapobiegania zgonom z przedawkowania. Zmieniające się wzorce konsumpcji oraz dostępność różnych postaci naloksonu, zarówno leku do wstrzykiwań, jak i aerozolu do nosa, mogą obecnie wymagać od służb przeglądu dotychczasowych protokołów podawania naloksonu i ich aktualizacji zgodnie z dostępnymi lekami. Przypadki przedawkowania silnie działających opioidów syntetycznych mogą wymagać np. podania wielu dawek naloksonu, by zneutralizować działanie opioidów. Wytyczne z 2024 r. dotyczące postępowania w przypadku przedawkowania potwierdzają jednak, że wstępne postępowanie w przypadku ostrego zatrucia opioidami pozostaje takie samo, niezależnie od tego, czy jest ono skutkiem użycia heroiny, opioidów na receptę, czy nowych syntetycznych opioidów, takich jak pochodne fentanylu lub nitazeny. Ważne jest, aby osobom z ostrym zatruciem opioidami podawać nalokson w dawkach dostosowanych do indywidualnych potrzeb. Uwidacznia to znaczenie szkolenia osób mogących udzielić pierwszej pomocy osobom, które przedawkowały opioidy, lub będących świadkami takiego zdarzenia, w tym szkolenia w zakresie stosowania naloksonu.

Opioidy nitazenowe zwiększają ryzyko zatrucia

Nowe syntetyczne opioidy mają bardzo silne działanie, co oznacza, że niewielka ich ilość wystarcza do wyprodukowania wielu dawek na poziomie detalicznym i może stwarzać podwyższone ryzyko zatrucia zagrażającego życiu. Opioidy nitazenowe zostały niedawno wprowadzone na rynek nielegalnych środków odurzających w Europie i były jedynymi nowymi opioidami zgłoszonymi do unijnego systemu wczesnego ostrzegania w 2023 r. Dostępność tych leków wzrasta, stwarzając większe ryzyko dla osób stosujących opioidy, ponieważ takie osoby mogą napotkać je w postaci mieszanek z innymi lekami, w postaci sprzedawanej w sposób wprowadzający w błąd lub w fałszywych lekach. W 2023 r. ilość wykrytego w Europie nitazenu w postaci proszku potroiła się.

Zgłoszenia do unijnego systemu wczesnego ostrzegania wskazują na niedawny znaczny wzrost dostępności podrobionych leków zawierających opioidy nitazenowe w Europie, przy czym co najmniej 8 krajów skonfiskowało je w 2023 r. Produkty te zazwyczaj imitują legalne leki na receptę, w szczególności oksykodon i w mniejszym stopniu benzodiazepiny. Obawy budzi możliwość ich rozprzestrzeniania się poza użytkowników opioidów z grupy wysokiego ryzyka na szersze grupy ludności bez tolerancji na opioidy, w tym na osoby młode.

W Irlandii w 2023 r. nitazeny były błędnie sprzedawane jako heroina, a w 2024 r. jako benzodiazepiny, co doprowadziło do niezamierzonej konsumpcji i wielu przypadków przedawkowania. W latach 2023 lub 2024 w Niemczech, Francji, Szwecji i Norwegii odnotowano dużą liczbę zgonów i przypadków ostrej toksyczności związanych z nitazami. Ze zgłoszeń Estonii i Łotwy wynika, że w krajach tych nitazeny odpowiadają za znaczną część zgonów z przedawkowania. Istnieją obawy, że opioidy nitazenowe, ze względu na dużą siłę działania i efekt nowości, mogą nie być rutynowo wykrywane w powszechnie stosowanych procedurach w ramach pośmiertnych badań toksykologicznych, co skutkuje niedoszacowaniem ich udziału w zgonach.

W 2024 r. Chiny rozszerzyły kontrolę nad opioidami nitazenowymi, obejmując nią obecnie 10 substancji. Może to spowodować odejście rynku od dominujących związków, takich jak metonitazen i protonitazen, na rzecz nowych pochodnych lub alternatywnych rodzin opioidów. Na przykład od połowy 2024 r. odnotowano niewielki, ale znaczący wzrost wykrywalności substancji należących do rodziny benzimidazolowych „-orfin”, przy czym pięć krajów UE zgłosiło cychlorfinę, a dwa wykryły spirochlorfinę. Chociaż obecnie nie są dostępne żadne dane farmakologiczne dotyczące tych substancji, ich strukturalne podobieństwo do brorfiny, silnego opioidu, sugeruje, że głównym zagrożeniem dla zdrowia osób używających może być wystąpienie depresji oddechowej.

Potencjalne skutki produkcji heroiny i zmian związanych z obrotem narkotykami pozostaje niejasny, ale gotowość ma kluczowe znaczenie

Zakaz dotyczący narkotyków, w tym uprawy maku lekarskiego, wprowadzony przez talibów w kwietniu 2022 r., znacznie ograniczył produkcję opium i heroiny w Afganistanie, głównym źródle tego narkotyku w Europie. Jeśli spadek produkcji opium i heroiny w Afganistanie utrzyma się, prawdopodobnie wpłynie on na dostępność heroiny w Europie, choć trudno jest przewidzieć, kiedy może to nastąpić i jak będzie wyglądała sytuacja w poszczególnych państwach członkowskich UE. W Europie szereg wskaźników sugeruje, że rynek heroiny kurczył się w ciągu ostatnich 10 lat. Pomimo znacznych wahań w skonfiskowanych ilościach długoterminowe tendencje dotyczące cen i czystości oraz liczby konfiskat sugerują, że w tym okresie podaż mogła wzrosnąć w stosunku do popytu. Oprócz ograniczeń związanych z podażą odporność rynku i jego zdolność adaptacyjna pozostają kluczowymi czynnikami, które należy wziąć pod uwagę, aby lepiej zrozumieć sygnały zmian na europejskim rynku heroiny. Na przykład ze zgłoszeń wynika, że zapasy opium w Afganistanie mogły pomóc złagodzić bezpośrednie skutki zakazu (zob. niedawna publikacja EUDA na temat Afganistanu). W połączeniu z tym zjawiskiem wysoka wartość europejskiego rynku heroiny może sprawić, że dostawy do Europy będą w pewnym stopniu odporne w perspektywie krótko- i średnioterminowej. Co więcej siatki przemytnicze są bardzo elastyczne i mogą zmieniać trasy w wyniku pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę i konfliktów na Bliskim Wschodzie. Trudno byłoby jednak całkowicie zastąpić heroinę z Afganistanu dostawami z innych krajów będących producentami, takich jak Mjanma/Birma, biorąc pod uwagę ilość opium i heroiny produkowanej w Afganistanie i stamtąd przemycanej przed wprowadzeniem obecnego zakazu.

W obliczu niepewności Europa musi poprawić swoją gotowość do sprostania potencjalnym wyzwaniom wynikającym z takiej zmiany sytuacji rynkowej. O ile rosnąca politoksykomania i zjawisko przestawiania się na inne substancje (czy to inne opioidy, czy to substancje pobudzające) są prawdopodobnymi skutkami ograniczonej dostępności heroiny, to jednak kluczowym sposobem, aby zapobiec takiemu scenariuszowi, byłoby rozszerzenie szybkiego dostępu do leczenia z zastosowaniem agonisty receptorów opioidowych i powiązanego wsparcia, a także do programów dystrybucji igieł i strzykawek. Ważne jest również zapewnienie wystarczającego dostępu do naloksonu, aby zapobiec zgonom z przedawkowania. Monitorowanie środków dostępnych na poziomie detalicznym na lokalnych rynkach narkotykowych pozostaje ważne dla szybkiego identyfikowania zmian w substancjach przeznaczonych do sprzedaży i obecności niebezpiecznych partii narkotyków. Unijny system wczesnego ostrzegania będzie nadal odgrywał kluczową rolę w tym zakresie, podobnie jak nowy system oceny zagrożeń EUDA.

Reagowanie na zmieniające się problemy związane z narkotykami w Europie

Przyjmowanie substancji psychoaktywnych przez uczniów

Monitorowanie używania substancji wśród nastolatków pozostaje kluczowe dla rozwoju skutecznej polityki w dziedzinie narkotyków w przyszłości. Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD) dostarcza informacji na temat ryzykownych zachowań młodzieży w całej Europie. Najnowsza runda badania, przeprowadzona w 2024 r. w 37 krajach europejskich, pokazuje, że pomimo długoterminowego spadku używania substancji wśród nastolatków pojawiające się trendy budzą nowe obawy.

Konopie indyjskie są nadal najczęściej używanym nielegalnym środkiem odurzającym, chociaż wskaźnik użycia w ciągu całego życia spadł do najniższego poziomu od 1995 r. Chociaż chłopcy zazwyczaj zgłaszają częstsze używanie, różnice ze względu na płeć zmniejszają się, z kilkoma wyjątkami, w których dziewczęta przewyższają chłopców. Wczesne rozpoczęcie używania i używanie wysokiego ryzyka nadal budzą obawy, chociaż ogółem aktualne używanie (zdefiniowane jako używanie w ciągu ostatnich 30 dni) wśród uczniów w UE spadło do 5,7%, co odzwierciedla długoterminową tendencję spadkową.

Używanie innych nielegalnych środków odurzających zmniejszyło się wśród uczniów objętych ESPAD, a różnice między płciami zmalały, chociaż generalnie chłopcy nadal zgłaszają wyższy poziom używania. Jednocześnie wśród dziewcząt zwiększa się użycie wziewnych środków odurzających, jak również używanie środków farmaceutycznych do celów innych niż medyczne.

Palenie papierosów znacznie zmniejszyło się w ciągu ostatnich dziesięcioleci, a odsetek osób zgłaszających przynajmniej jednokrotne użycie w ciągu całego życia spadł o połowę w latach 1995–2024. Wciąż utrzymuje się jednak zjawisko wczesnego rozpoczęcia palenia, szczególnie wśród dziewcząt, wśród których odsetek osób palących codziennie w wieku 13 lat lub młodszych wzrósł w ostatnim czasie. Używanie e-papierosów natomiast gwałtownie wzrosło wśród nastolatków, wraz ze wzrostem wskaźników wczesnego rozpoczęcia palenia i codziennego używania, co podsyca obawy dotyczące podwójnego stosowania tradycyjnych i elektronicznych papierosów i odzwierciedla szerszą tendencję do przechodzenia na alternatywne produkty nikotynowe.

Poziom spożycia alkoholu również spadł z biegiem czasu – zmniejszył się poziom ogólnego spożycia i ciągów picia. Spadek ten jest jednak bardziej widoczny wśród chłopców, podczas gdy wśród dziewcząt tendencja ta jest bardziej stabilna. Pomimo tych zmian alkohol pozostaje powszechnie dostępny, a wczesne rozpoczęcie spożycia i okazjonalne spożywanie dużych ilości alkoholu nadal stanowią poważny problem w niektórych regionach.

Jeżeli chodzi o dobrostan psychiczny, średnio 59% uczniów deklaruje dobry dobrostan psychiczny. Wyniki te wskazują na znaczące różnice regionalne, a także dysproporcje między płciami, przy czym dziewczęta stale zgłaszają niższy poziom dobrostanu niż chłopcy. Najniższe wyniki w zakresie dobrostanu odnotowuje się w państwach doświadczających konfliktu i niestabilności.

Działania profilaktyczne są szeroko rozpowszechnione, a większość uczniów uczestniczyła w co najmniej jednej interwencji. Alkohol jest najczęściej poruszanym tematem, natomiast nielegalnym substancjom i zagrożeniom behawioralnym poświęca się mniej uwagi. Programy profilaktyczne oparte na umiejętnościach, w których kładzie się nacisk na podejścia interaktywne, są bardziej powszechne w Europie Zachodniej i Południowej.

Łącznie wyniki te odzwierciedlają zmieniający się charakter używania substancji wśród nastolatków oraz obszary, które należy uwzględnić podczas oceny istniejących działań.

Wdrażanie profilaktyki używania substancji opartej na dowodach naukowych: istotne jest skupienie się na poziomie lokalnym

Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych ma na celu uniknięcie lub opóźnienie używania. Może również pomóc osobom, które zaczęły je przyjmować, uniknąć rozwoju zaburzeń związanych z używaniem narkotyków. Nie wszystkie podejścia stosowane w tym obszarze okazały się jednak skuteczne, a zainteresowanie określeniem i wdrożeniem programów profilaktycznych opartych na dowodach jest coraz większe. W Europie strategiczne decyzje dotyczące profilaktyki są często podejmowane na szczeblu krajowym lub regionalnym, natomiast decyzje dotyczące finansowania programów profilaktycznych mogą być podejmowane na szczeblu lokalnym. Wdrażanie wariantów opartych na dowodach jest trudne, gdy zaangażowane w nie osoby nie są wystarczająco przeszkolone w zakresie profilaktyki, ale nadal muszą podejmować decyzje operacyjne dotyczące programów. Jedną z konsekwencji takiego stanu rzeczy jest to, że znaczenie lokalnych polityk w zakresie profilaktyki środowiskowej często nie jest odpowiednio brane pod uwagę. Interwencje środowiskowe mają na celu zmianę kontekstu, w którym ludzie podejmują decyzje, i wspieranie zdrowszych wyborów. Osiąga się to dzięki wykorzystaniu środków regulacyjnych, ekonomicznych i fizycznych, które silnie wpływają na zachowania ryzykowne i dobrostan. Zmiany są podtrzymywane przez modyfikację kontekstu społecznego, takiego jak przekonania, normy i akceptowalne zachowania.

EUDA wdraża Europejski program profilaktyki (EUPC), aby szkolić lokalne podmioty zajmujące się profilaktyką oraz wspierać wybór i wdrażanie skutecznych polityk i programów profilaktycznych. Wsparciem dla tych prac są rejestr EUDA służący profilaktyce, Xchange, europejski internetowy katalog ocenianych interwencji profilaktycznych, oraz opracowanie zestawu narzędzi europejskich standardów jakości w profilaktyce uzależnień od narkotyków. EUPC obejmuje wszystkie substancje psychoaktywne, zajmując się podstawowymi behawioralnymi determinantami używania substancji i innymi szkodliwymi zachowaniami, które mają wspólne czynniki ryzyka i czynniki ochronne, takimi jak przemoc wśród młodzieży, przestępczość, znęcanie się i ryzykowne zachowania seksualne.

Politoksykomania i różnorodność przyjmowanych narkotyków stwarzają trudności w redukcji szkód

Mimo że przyjmowanie narkotyków drogą iniekcji nadal spada w Europie, zachowanie to w dalszym ciągu odpowiada za nieproporcjonalnie wysoki poziom zarówno ostrych, jak i przewlekłych szkód zdrowotnych związanych z używaniem nielegalnych środków odurzających. Na podstawie najnowszych danych szacuje się, że w ciągu ostatniego roku ponad pół miliona osób przyjmowało narkotyki drogą iniekcji. Dane z analizy pozostałości ze strzykawek, sporządzonej przez sieć ESCAPE w 2023 r., pokazują, że w europejskich miastach wstrzykuje się różne substancje, w tym opioidy, substancje pobudzające, leki i nowe substancje psychoaktywne. Połowa analizowanych strzykawek zawierała pozostałości dwóch lub więcej kategorii narkotyków, co może wskazywać, że osoby przyjmujące narkotyki drogą iniekcji często wstrzykują sobie więcej niż jedną substancję lub że strzykawki są używane wielokrotnie. W obu przypadkach osoby te są narażone na poważne szkody.

W ciągu ostatniej dekady w Europie odnotowano co najmniej siedem udokumentowanych ognisk zakażeń HIV w miastach spowodowanych, przynajmniej częściowo, dożylnym stosowaniem substancji pobudzających. Aby zapobiec dotkliwym i przewlekłym szkodom, konieczne jest zapewnienie wysokiego poziomu świadczenia usług redukcji szkód, jednak obecny poziom tych usług w kilku krajach UE pozostaje niewystarczający. Dotyczy to w szczególności programów wymiany igieł i strzykawek, których poziom dostępności w wielu krajach UE jest poniżej zaleceń WHO.

Potencjalne terapeutyczne zastosowania substancji psychodelicznych rodzą pytania natury politycznej

W szybkim tempie postępują badania nad terapiami wspomaganymi substancjami takimi jak psylocybina, DMT i LSD w przypadku trudnych do leczenia schorzeń neuropsychiatrycznych, na przykład zespołu stresu pourazowego i depresji opornej na leczenie. O ile niektóre substancje psychodeliczne wykazały obiecujące działanie w łagodzeniu określonych objawów związanych z tymi zaburzeniami, o tyle trudno jest sformułować ogólne wnioski w tej dziedzinie, częściowo z powodu dużej liczby badanych substancji, a częściowo ze względu na szeroki zakres badanych schorzeń.

W niektórych jurysdykcjach spoza Unii Europejskiej zaczęto regulować stosowanie psychodelików do celów medycznych i terapeutycznych, co wzbudza duże zainteresowanie komercyjne. Jednocześnie dostępne dane pokazują, że we wszystkich państwach UE występują nieregulowane lub nielegalne praktyki związane ze stosowaniem substancji psychodelicznych w praktykach wellness, zabiegach terapeutycznych lub duchowych. Praktyki te obejmują zazwyczaj stosowanie takich substancji jak psylocybina, ayahuasca (N,N-dimetylotryptamina lub DMT) i 5-Metoksy-N,N, dimetylotryptamina (5-MeO-DMT). Wydarzenia te często mają charakter grupowy i są prowadzone przez różne osoby prowadzące sesje, szamanów lub trenerów. W niektórych krajach funkcjonują oni stosunkowo otwarcie, ale w innych pozostają w podziemiu. Chociaż niektóre z tych ośrodków twierdzą, że oferują elementy wsparcia terapeutycznego, większość z nich działa poza formalnymi strukturami opieki zdrowotnej, często w nielegalnych, nieuregulowanych lub niejednoznacznych prawnie przestrzeniach. Z tymi nowymi praktykami wiąże się ryzyko, szczególnie dla osób podatnych na zagrożenia i cierpiących na zaburzenia psychiczne. Brakuje najlepszych praktyk opartych na badaniach lub ustandaryzowanych wytycznych.

Jeśli zorganizowane, nieuregulowane praktyki stosowania psychodelików będą się nadal rozprzestrzeniać, nadrzędnym wyzwaniem dla decydentów i pracowników ochrony zdrowia będzie lepsze zrozumienie zakresu i wpływu tych działań, a także związanych z nimi zagrożeń dla zdrowia i sposobów redukcji szkód. Intensyfikacja działań monitorujących będzie miała kluczowe znaczenie dla reagowania na zmieniającą się sytuację używania substancji psychodelicznych w Europie. Niedawno wydana publikacja EUDA zawiera często zadawane pytania dotyczące psychodelików.

Reagowanie na problemy narkotykowe w europejskich zakładach karnych pozostaje wyzwaniem

Badania wskazują na wysoki wskaźnik przynajmniej jednokrotnego użycia substancji psychoaktywnych przed pozbawieniem wolności wśród osób przebywających w zakładach karnych w Unii Europejskiej, a także na zwiększoną konsumpcję, w szczególności heroiny, kokainy i amfetamin, w porównaniu z ogółem ludności. Chociaż w ostatnich latach poprawił się zakres usług dla osób doświadczających problemów związanych z narkotykami w europejskich zakładach karnych, nadal istnieje potrzeba zwiększenia skali niektórych działań, zarówno w trakcie pobytu w zakładzie karnym, jak i po zwolnieniu.

Narkotyki są wprowadzane do zakładów karnych na różne sposoby, w tym są ukrywane w ciele przez osoby przebywające w zakładzie karnym, osoby odwiedzające, a w niektórych przypadkach również przez personel, a także za pomocą dronów. Substancje o dużej sile działania, takie jak syntetyczne kannabinoidy, opioidy i różne leki, mogą być chętniej wybierane, ponieważ łatwiej je ukryć. Substancje te stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia osób przebywających w zakładach karnych, w tym ryzyko przedawkowania. Na przykład w 2024 r. w Irlandii zgłoszono trzy przypadki zatruć i przedawkowania w zakładach karnych. W przypadku wstrzykiwania narkotyków, przy ograniczonym dostępie do sterylnych narzędzi do iniekcji, wzrasta ryzyko przenoszenia wirusów krwiopochodnych, w tym HIV i HCV.

Prawie wszystkie kraje UE zgłosiły, że dostęp do leczenia agonistami receptorów opioidowych jest dostępny przynajmniej w niektórych ich zakładach karnych. Niewiele z nich informuje jednak o programach dostarczania igieł i strzykawek lub naloksonu w celu zapobiegania zgonom spowodowanym przedawkowaniem, a w wielu krajach UE dostęp osób przebywających w zakładach karnych do opieki w przypadku chorób zakaźnych pozostaje ograniczony. ECDC i zestaw narzędzi EUDA – służący do wyeliminowania zapalenia wątroby w zakładach karnych – wspierają poprawę działań ukierunkowanych na choroby zakaźne wśród tej subpopulacji.

W skrócie

Dane źródłowe

Pełny zestaw danych źródłowych do Europejskiego raportu narkotykowego 2025, w tym metadane i uwagi metodyczne, jest dostępny w naszym katalogu danych.

Część tych danych, wykorzystanych do wygenerowania infografik, wykresów i innych elementów na tej stronie, można znaleźć poniżej.